عقد عاریه چیست؟ + تعریف عقد عاریه و تفاوت عقد عاریه با اجاره، قرض و حق انتفاع
عقد عاریه یکی از انواع قرارداد و از عقود مهم در قانون مدنی است که در روابط حقوقی میان مردم نقش مهمی دارد. بسیاری از ما بدون اینکه از این مساله آگاه باشیم، از قرارداد عاریه استفاده کرده‌ایم و یکی از طرفین این قرارداد بوده‌ایم. حال بهتر است علاوه بر شناختی که در عرف نسبت به این قرارداد وجود دارد، درباره تعریف عقد عاریه در قانون نیز مطلع باشیم و مطابق با قواعد مربوط به آن، با یکدیگر توافق کنیم. اولین سوال و مهمترین سوال درباره این عقد، این است که اساسا عقد عاریه چیست ؟ برای پاسخ به این سوال منابع زیادی وجود دارد. عرف، فقه و قانون مدنی درباره این قرارداد تعاریفی را بیان کرده‌اند. ما در این مقاله، به این سوال با توجه به قواعد مندرج در قانون مدنی پاسخ خواهیم داد.
این توافق چگونه توافقی است؟
عقد عاریه در قانون مدنی و همچنین عقد عاریه در فقه، به عنوان یک عقد معین نام برده شده است. یعنی اینکه این قرارداد در قانون مدنی و فقه شناخته شده است و قواعد و ضوابطی را برای استفاده از آن در نظر گرفته‌اند. بنابراین، اگر تمایل دارید از این قرارداد و این شیوه از توافق استفاده کنید، ناچار خواهید بود که به قواعد مربوط به این قرارداد نیز توجه داشته باشید.
تعریف عقد عاریه در ماده 635 قانون مدنی بیان می‌شود. این ماده، عاریه را یک عقد یا توافق در نظر می‌گیرد. بنابراین، لازم است که برای تنظیم متن این توافق نیز به تمام اصول و شرایط عمومی صحت قرارداد توجه شود. علاوه براین، در ماده 635 قانون مدنی آمده است که به موجب قرارداد عاریه ، شخصی به شخص دیگری اجازه می‌دهد که به صورت رایگان و مجانی از منافع مال او بهره مند شود. یعنی اینکه از مال او نفع ببرد و به صورت موقتی از منافع آن مال استفاده کند.
برای مثال ممکن است که همراه با خواهر خود به یک مهمانی دعوت شده باشید و خواهر شما تمایل داشته باشد که از جواهرات شما در آن مهمانی استفاده کند. در این حالت، شما با خواست و رضایت، جواهرات خود را در اختیار خواهرتان می‌گذارید و به او اجازه می‌دهید که در طول مدت مهمانی از آن‌ها استفاده کند. بدون شک، این اقدام را نیز به رایگان و مجانی انجام می‌دهید. در چنین شرایطی گفته خواهد شد که جواهرات شما حکم مال عاریه‌ای را دارد و ناخودآگاه میان شما و خواهرتان یک قرارداد عاریه برقرار شده است.
تفاوت با حق انتفاع
با توضیحی که در بخش قبلی درباره عاریه ارائه دادیم؛ احتمالا به این سوال فکر کرده‌اید که تفاوت حق انتفاع با عقد عاریه چیست؟ آیا اجازه استفاده از مال عاریه به همان معنای انتفاع است؟
در پاسخ باید بگوییم که قطعا تفاوت حق انتفاع با عقد عاریه برقرار است و این دو با یکدیگر متفاوت هستند. به این صورت که یکی از آن‌ها عقدی است که به واسطه تنظیم قرارداد میان طرفین برقرار می‌شود و دیگری حقی است که به واسطه شرایط خاص طرفین قرارداد ایجاد خواهد شد.
اگر بخواهیم در خصوص تفاوت حق انتفاع با عقد عاریه توضیحات بیشتری ارائه دهیم، باید بگوییم که عقد عاریه در قانون مدنی یک قرارداد اذنی است. یعنی اینکه به واسطه این قرارداد، اجازه استفاده از مال مورد نظر، به شخص دیگر داده می‌شود. تفاوت حق انتفاع با عقد عاریه را می‌توانیم در چند مورد بیان کنیم. این موارد عبارتند از:
- همانطور که بیان شد، عاریه نوعی اجازه و اذن برای نفع بردن است اما در انتفاع، حق انتفاع اعطا می‌شود.
- انتفاع یک عقد عینی است و برای آنکه از آن استفاده کنیم لازم است قبض مال نیز انجام شود اما عاریه با ایجاب و قبول طرفین برقرار خواهد شد و نیازی به قبض مال ندارد.
- عاریه جایز و انتفاع لازم است.
- اگر شخصی بعد از ایجاد حق انتفاع، مانع کسب منفعت از مال مورد نظر شود، صاحب حق می‌تواند از او شکایت کند اما اگر از انجام عاریه ممانعت شود، نمی‌توانیم دعوای ممانعت از حق طرح کنیم.
تفاوت با قرض
با اینکه به نظر می‌رسد قرارداد عاریه و قرارداد قرض با یکدیگر شبیه باشند اما این دو عقد در حقیقت تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند. تفاوت عقد عاریه با قرض را می‌توانیم در چند مورد بیان کنیم. در ادامه به توضیحاتی درباره این تفاوت‌ها می‌پردازیم:
- مساله اول؛ تملیکی بودن عقد قرض است. زمانی که شما مالی را به دیگری قرض می‌دهید، مال را با شرایط خاصی در مالکیت او قرار می‌دهید. به این صورت که شخص مقابل این امکان را دارد که هرگونه تصرفی را انجام دهد و در آخر ملزم است که دقیقا مشابه مال قرضی را به شما برگرداند. این مساله در عاریه متفاوت است. عقد عاریه تملیکی نیست و شخص فقط اجازه استفاده از منافع مال مورد نظر را کسب می‌کند.
- با توجه به مساله تملیکی بودن عقد قرض، شما می‌توانید هر نوع تصرفی در مال داشته باشید و حتی آن را تلف کنید. زیرا در آخر این امکان وجود دارد که مثل همان مال را به مالک برگردانید. از آن جهت که عاریه تملیکی نیست، شما صرفا می‌توانید به رایگان از مال مورد نظر استفاده کنید و اجازه تلف کردن مال را ندارید.
- نکته آخر در خصوص تفاوت عقد عاریه با قرض این است که موضوع مال عاریه حتما باید اموال قابل بقا باشد. یعنی اینکه مال مورد نظر با استفاده شدن، باز هم باقی بماند و ایرادی در آن ایجاد نشود. برای مثال یک خودرو می‌تواند موضوع قرارداد عاریه باشد اما اموال خوراکی که با مصرف به انتها می‌رسند را نمی‌توانیم عاریه دهیم.
تفاوت با شرایط استیجاری
عاریه یک عقد جایز است اما اجاره نامه یک قرارداد لازم به شمار می‌رود. علاوه براین، عاریه رایگان و مجانی انجام می‌شود در حالی که برای قرارداد اجاره ، مبلغی به عنوان کرایه تعیین خواهد شد و این قرارداد، در واقع یک قرارداد معوض است. اجاره یک عقد تملیکی محسوب می‌شود ولی در عاریه بحث تملیک مطرح نیست. همچنین، در عاریه شما اجازه ندارید مال را به گونه‌ای تصرف کنید که به خسارت و تلف منجر شود اما در اجاره، ممکن است خسارتی ایجاد شود، که در این صورت مستاجر ضامن برطرف کردن خسارت خواهد بود. مواردی که توضیح داده شد، دقیقا تفاوت عقد عاریه با اجاره محسوب می‌شوند. در زمان تنظیم قرارداد نیاز داریم که درباره این موارد اطلاعات داشته باشیم.
موضوع و مال عاریه باید چه شرایطی داشته باشد؟
ماده 637 قانون مدنی توضیح می‌دهد هر چیزی که بتوانیم با حفظ و بقای اصل آن، از منافع آن بهره ببریم، می‌تواند موضوع عاریه باشد. یعنی ملاک اصلی برای انتخاب مال عاریه این است که آن مال مصرفی نباشد. برای مثال اموال خوراکی مصرفی هستند. یعنی اینکه اگر مستعیر از مال مصرفی استفاده کند، آن اموال به پایان می‌رسند و دیگر اصل آن اموال باقی نمی‌ماند. اما برای مثال با استفاده از یک خودرو یا خانه، کماکان اصل مال باقی است و از بین نمی‌رود.
نکته دیگر این است که مال مورد نظر باید مشروع و معین باشد. یعنی اینکه باید دقیقا در متن قرارداد مشخص شود که درباره استفاده از کدام مال اجازه داده شده است. همچنین مستعیر؛ یعنی شخصی که قرار است از اموال به رایگان استفاده کند، باید معین و مشخص باشد و در متن قرارداد به دقت و با جزئیات و اطلاعات هویتی معرفی شود. اگرچه معرفی مال مورد نظر و معیر نیز لازم است.
جایز یا لازم بودن قرارداد و اثر تعیین مدت در عقد عاریه
می‌دانیم که عقد عاریه در فقه و در قانون یک عقد جایز است. به این معنی که طرفین هر زمانی که بخواهند می‌توانند قرارداد را فسخ کنند. با این حال، تاکید می‌شود که قرارداد شما دارای تاریخ باشد. سوالی که پیش می‌آید این است که با وجود جایز بودن قرارداد، اثر تعیین مدت در عقد عاریه چیست؟
آیا اگر مدت تعیین شود، لازم است که تا پایان مدت قرارداد، به آن متعهد باشیم؟ عاریه به یک عقد لازم تبدیل می‌شود؟ آیا به جهت اثر تعیین مدت در عقد عاریه ، بهتر است که قرارداد بدون تاریخ باشد؟!
در پاسخ باید بگوییم که اثر تعیین مدت در عقد عاریه تفاوتی در جایز یا لازم بودن قرارداد ایجاد نمی‌کند. یعنی اینکه با وجود تعیین مدت قرارداد، باز هم این امکان وجود دارد که پیش از موعد قرارداد، توافق را فسخ کنید و تعیین مدت مانعی برای فسخ قرارداد نخواهد بود.
وظایف و تعهدات معیر (شخصی که مال را عاریه می‌دهد)
در ادامه این بخش به دو نکته مهم درباره این موضوع اشاره می‌کنیم:
- ماده 639 قانون مدنی توضیح می‌دهد که اگر مال عاریه دارای عیوبی باشد که این عیوب به مستعیر خسارت وارد کند، در این شرایط معیر مسئولیتی نسبت به این موضوع ندارد مگر اینکه در عرف، مسبب تلقی شود. قانون به این جهت معیر را مسئول نمی‌داند که معیر به رایگان و برای نیکوکاری اجازه استفاده از اموال خود را داده است. البته اگر اثبات شود که معیر با علم به عیوب مال عاریه و به عمد، مال را به مستعیر داده باشد، قاعدتا معیر باید مسئولیت این مساله را بپذیرد؛
- ماده 646 قانون مدنی می‌گوید؛ پرداخت مخارجی که برای کسب انتفاع مستعیر هزینه می‌شوند، به عهده مستعیر خواهد بود. منظور از این مخارج به طور معمول مخارجی است که به صورت عرف و معمول برای استفاده از مال مورد نظر صرف می‌شود. برای مثال اگر شما یک خودرو را به شخصی عاریه داده باشید. هزینه بنزین، روغن، نگهداری از خودرو و موارد اینچنینی دیگر را مستعیر باید بپردازد و هزینه‌هایی که برای بقا خودرو صرف می‌شوند، به عهده معیر خواهد بود.
وظایف مستعیر (شخصی که مالی را عاریه می‌گیرد) چیست؟
- مستعیر باید به خوبی از مال عاریه محافظت و نگهداری کند؛
- مستعیر باید در زمان معین یا با اعلام معیر، مال عاریه را به صاحب آن برگرداند؛
- استفاده مستعیر از عاریه نباید با تفریط و تعدی همراه باشد یا اینکه آسیبی به مال عاریه برساند؛
- بهره برداری از مال عاریه باید متعارف باشد؛
- مستعیر اجازه ندارد که مال عاریه را به شخص دیگری بدهد یا به شخص دیگری اجازه دهد که از مال عاریه استفاده کند. در غیر این صورت، عمل او تعدی محسوب می‌شود و ضامن مال عاریه خواهد بود. این مورد در ماده 647 قانون مدنی، توضیح داده شده است.
پیشنهاد ما
عقد عاریه از جمله عقودی است که با وجود کاربرد زیادی که دارد، ممکن است در مواردی به اشتباه به کار برده شود. به همین دلیل است که نیاز داریم پیش از استفاده از این قرارداد، درباره نکات حقوقی و قانونی آن، اطلاعات کافی داشته باشیم. در این خصوص به شما پیشنهاد می‌کنم که با استفاده از خدمات مشاوره حقوقی تلفنی ، سوالاتتان را بپرسید و همچنین با تنظیم قرارداد ، مطابق شرایطی که در نظر دارید، قرارداد امضا کنید.
نظرات
