عقد باطل به چه عقدی گفته می‌شود و آثار عقد باطل چه چیزهایی است؟

واژه بطلان از نظر لغوی به معنای خلاف و نقض کننده حق است اما در قانون، به آن دسته اعمال حقوقی اطلاق می‌شود که با قانون مغایرت دارند و دارای اعتبار و آثار قانونی نیستند. عقود یکی از اعمال حقوقی هستند که به واسطه توافق میان دو یا چند شخص تحقق پیدا می‌کنند. قانونگذار، ارکان و شرایط صحت عقود را در قانون مشخص کرده است. برخی از شرایطی که قانونگذار برای عقود آمره در نظر گرفته، لازم الاجرا هستند. به این صورت که به آن‌ها، شرایط صحت گفته می‌شود. یعنی بدون رعایت آن شروط، عقد صحیح نخواهد بود. بنابراین عقد باطل به عقدی گفته می‌شود که ارکان قانونی و شرایط صحت عقود در آن رعایت نشده باشد.

قانونگذار در قانون مدنی و دیگر قوانین، موارد بطلان عقود را تعیین کرده است. بطلان یک قرارداد می‌تواند ضرر و زیان‌های مالی و غیر مالی بسیار زیادی را برای طرفین آن به دنبال داشته باشد. به همین دلیل، در هنگام امضای عقود مالی و غیر مالی باید با ارکان قانونی و شرایط صحت آن‌ها آشنایی داشته باشیم. در ادامه این نوشته قصد داریم که موارد و شرایط بطلان عقود را بررسی کنیم.

عقد باطل چیست ؟

تمام عقود مالی و غیر مالی که میان اشخاص تنظیم می‌شوند، دارای آثار قانونی خاصی هستند که برخی از این آثار، اصلی و برخی دیگر نیز فرعی خواهند بود. به عبارت دیگر، آثار اصلی و فرعی یک عقد در واقع همان هدفی هستند که موجب شده‌اند اشخاص عقودی را تنظیم و امضا کنند. این آثار در صورتی تحقق پیدا خواهند کرد که عقود به صورت صحیح و مطابق با شرایط و ضوابط قانونی تنظیم شده باشند. در برخی از موارد، عدم رعایت ضوابط و شرایطی که در قانون پیش بینی شده است باعث عدم تحقق عقدی می‌شود که طرفین قصد تنظیم و امضای آن را دارند.

بنابراین، زمانی که از عقد باطل سخن می‌گوییم، منظورمان عقدی است که توسط طرفین آن امضا شده است اما به علت عدم برخورداری از شرایط قانونی لازم، تحقق پیدا نمی‌کند. چنین عقودی باعث ایجاد هیچگونه اثر قانونی اعم از اصلی و فرعی نمی‌شوند. در اصطلاح حقوق مدنی گفته می‌شود عقدی که به صورت باطل تنظیم شده مانند مرده‌ای است که نمی‌توان آن را زنده کرد. بنابراین، اعتبار بخشیدن به عقودی که به صورت باطل تنظیم می‌شوند تحت هیچ شرایطی امکان پذیر نخواهد بود. همچین باید به این نکته توجه داشته باشیم که تنظیم و امضای عقود باطل باعث ایجاد هیچگونه تعهد و تکلیف قانونی برای طرفین آن نمی‌شود.

آیا منظور ما از عقد باطل همان عقد فاسد است؟

عقد فاسد به عقودی می‌گویند که ذاتاً غیر قانونی و غیر مشروع هستند و به همین دلیل از هیچگونه اثر و اعتبار قانونی برخوردار نخواهد شد. مانند عقود فاسدی که برای قمار، گرو بندی و رِبا تنظیم می‌شود. البته عقود باطل، غیر قانونی یا غیر مشروع محسوب نمی‌شوند و دلیل بطلان آن‌ها این است که از شرایط صحت و ارکان قانونی برخوردار نیستند.

بنابراین، عقود باطل و عقود فاسد معنای یکسانی ندارند اما هر دوی آن‌ها از آثار قانونی لازم برخوردار نمی‌شوند.

منظور از اشتباه در عقد باطل چیست؟

یکی از رایج‌ترین مواردی که باعث تنظیم عقدهای باطل می‌شود، اشتباه در نوع آن‌ها است. اشتباه در نوع عقود به معنای تصور نادرست طرفین درباره عناصر و ارکان قانونی یک عقد است که باعث باطل شدن آن می‌شود. به زبان ساده‌تر می‌توان گفت که اشتباه در نوع عقود به معنای اشتباه در ماهیت حقوقی عقود تنظیم و امضا شده از سوی طرفین آن‌ها است. برای مثال یکی از طرفین قصد امضای قرارداد بیع و دیگری قصد امضای قرارداد اجاره را داشته باشد. در این مثال، عقد تنظیم و امضا شده، باطل است زیرا طرفین آن قصد ایجاد ماهیت حقوقی مشترکی را ندارند. با توجه به ماده 194 قانون مدنی، طرفین باید قصد امضای عقد یکسانی را داشته باشند در غیر این صورت، عقد امضا شده باطل است.

در عقد باطل منظور از جهت نامشروع چیست؟

منظور از جهت در واقع همان هدف اصلی و نهایی طرفین یک عقد از تنظیم و امضای آن است. جهت تنظیم عقود باید مشروع و قانونی باشد. می‌توان گفت که ضمانت اجرای جهت غیر قانونی و نامشروع طرفین از تنظیم و امضای یک عقد، بُطلان آن است. مطابق با ماده 217 قانون مدنی، در هنگام تنظیم و امضای عقود، تعیین جهت آن الزامی نیست اما در صورتی که تعیین شود، نباید غیر قانونی یا غیر مشروع باشد. برای مثال، اگر خریدار در هنگام امضای مبایعه نامه بگوید که خانه مورد معامله را به قصد تولید عمده مشروبات الکلی خریداری کرده است، باعث باطل شدن عقد بیع می‌شود زیرا جهت تنظیم آن، غیر قانونی و غیر مشروع است. در این مثال، اگر خریدار جهت خرید خانه را ذکر نکند، مبایعه نامه نیز باطل نمی‌شود

آیا اشتباه در مورد معامله باعث تنظیم یک عقد باطل می‌شود؟

یکی از مهمترین مواردی که باعث تنظیم عقود باطل می‌شود، اشتباه در مال مورد معامله است. خریدار باید عقد را به قصد معامله همان مالی امضا کند که فروشنده قصد فروختن آن را دارد. به زبان ساده‌تر می‌توان گفت خریدار و فروشنده‌ای که عقد بیع را امضا می‌کنند باید قصد معامله مال یکسانی را داشته باشند. برای مثال مبایعه نامه‌ای که خریدار به قصد معامله ماشین و فروشنده به قصد معامله خانه امضا کرده‌اند، باطل است زیرا طرفین آن قصد معامله مال یکسانی را ندارند.

منظور از اشتباه در موضوع معامله

در عقدهای باطل منظور از موضوع معامله در واقع همان ویژگی اصلی و عرفی مال مورد معامله است که اشتباه در آن باعث باطل شدن عقود می‌شود. برای مثال، اصلی‌ترین و مهمترین ویژگی یک گردنبند طلا این است که طلا در آن به کار می‌رود. اگر خریدار به قصد خرید گردنبند طلا، عقد بیع را امضا کند ولی گردنبند مورد معامله از جنس طلا نباشد، عقد باطل و بالا اثر است. به عبارت دیگر، اشتباه در موضوع معامله زمانی مصداق پیدا می‌کند که مال مورد معامله در عرف با آنچه که طرفین قصد خریداری یا فروش آن را دارند، متفاوت باشد.

اشتباه در شخص طرف معامله و نتیجه آن

اصولا اشتباه در شخص طرف معامله باعث باطل شدن عقود نمی‌شود مگر اینکه شخصیت یکی از طرفین علت اصلی امضای یک عقد تملیکی یا عهدی باشد. برای مثال، فروشنده قولنامه ملک مسکونی را به این قصد امضا می‌کند که خریدار، برادر ناتوان و معلول او است اما بعد از تنظیم و امضای مبایعه نامه معلوم می‌شود که خریدار هیچ نسبتی با فروشنده ندارد و برادر او نیست. در این مثال، هویت خریدار علت اصلی امضای مبایعه نامه است. به همین دلیل در این موارد، اشتباه در شخصیت طرف معامله باعث تنظیم یک عقد باطل می‌شود.

آثار عقد باطل کدام است؟

عقود در یک دسته بندی کلی به عهدی و تملیکی تقسیم می‌شوند. عقد تملیکی به عقودی گفته می‌شود که مهمترین اثر قانونی آن‌ها انتقال مالکیت است. امضای عقود تملیکی که به صورت باطل تنظیم شده‌اند باعث انتقال مالکیت نمی‌شود. برای مثال، اگر عقد بیع باطل باشد باعث انتقال مالکیت مال مورد معامله به خریدار نمی‌شود.

از سوی دیگر، مهمترین اثر قانونی امضای عقود عهدی نیز ایجاد تعهداتی برای طرفین آن‌ها است. عقود عهدی باطل نیز باعث ایجاد هیچگونه تعهدی برای طرفین آن‌ها نمی‌شوند.

در واقع می‌توان گفت که یکی از مهمترین آثار عقد باطل ، از بین رفتن و ساقط شدن تعهدات طرفین آن است.

پیشنهادی برای تنظیم عقود تملیکی یا عهدی صحیح و معتبر

تنظیم یک عقد باطل می‌تواند باعث ورود خسارت‌های متعددی به طرفین آن شود. به همین دلیل، در هنگام تنظیم عقود تملیکی و عهدی باید با شرایط و ضوابط قانونی آن‌ها آشنایی داشته باشیم. به شما توصیه می‌کنیم که تنظیم عقدهای مهمی مانند مبایعه نامه، اجاره نامه و صلح نامه را به افرادی بسپارید که به نظام حقوقی ایران تسلط کامل دارند. برای تنظیم اختصاصی این عقود می‌توانید از خدمات تنظیم قرارداد استفاده کنید. اگر قصد تنظیم و امضای عقدی عهدی یا تملیکی دارید نیز برای آشنایی با شرایط و آثار قانونی آن می‌توانید از خدمات مشاوره حقوقی تلفنی استفاده کنید.