عقد مجانی چیست؟ +بررسی مصادیق عقود غیر معوض و ویژگی قانونی آن‌ها

واژه عقد در لغت به معنای گره زدن و بستن آمده و جمع آن نیز عقود است. در اصطلاح حقوقی به توافق یا قرارداد الزام آور میان دو یا چند شخص، عقد گفته می‌شود. قانونگذار در قانون مدنی به صورت مفصل از عقود، ویژگی‌ها و آثار قانونی آن‌ها صحبت کرده است. عقود بر حسب ویژگی‌ها و آثار قانونی که دارند، به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند. عقد مجانی یکی از انواع عقود تعیین شده در قانون مدنی است. عقود مجانی به منظور انتقال رایگان مالکیت یک یا چند مال به شخص دیگر، تنظیم می‌شوند.

در اصطلاح حقوقی به عقود مجانی، عقد غیر معوض ، مسامحه‌ای و رایگان نیز می‌گویند. به صورت کلی می‌توان گفت که هدف اشخاص از تنظیم عقود مجانی، کسب سود و منفعت اقتصادی نیست. باید به این نکته توجه داشته باشیم که عقود مجانی در صورتی صحیح، معتبر و دارای آثار حقوقی هستند که مطابق با شرایط و ضوابط قانونی تنظیم شده باشند.

در این مطلب با ماهیت عقود مجانی، مصادیق، شرایط و آثار قانونی آن‌ها آشنا می‌شویم.

عقد مجانی چیست؟

عقد رایگان یا غیر معاوضی به عقدی گفته می‌شود که در آن عوض وجود ندارد. به عبارت دیگر، یکی از طرفین عقود معاوضی، مالی را به طرف دیگر می‌دهد، بدون آنکه از او عوضی بگیرد. عقود غیر معاوضی، تعداد محدودی دارند. مهمترین مصادیق عقود مجانی عبارتند از:

عقد هبه؛ یکی از انواع عقد مجانی

قرارداد هبه به واسطه توافق میان هبه کننده (واهب) و هبه گیرنده (متهب) تحقق پیدا می‌کند. هبه کننده در اثر امضای این عقد، مالی را به صورت رایگان به هبه گیرنده تملیک می‌کند. به عبارت دیگر، هبه کننده در ازای مالی که به هبه گیرنده تملیک کرده است از او عوضی نمی‌گیرد.

وقف خاص، ودیعه، عاریه، سکنی و حبس

1. واقف در اثر امضای عقد وقف، مالکیت عین مال خود را به صورت رایگان به موقوف علیهم منتقل می‌کند.
2. قرارداد ودیعه ، عقدی است که در آن، شخصی مال خود را به صورت امانت به شخص دیگری می‌سپارد تا از آن نگهداری کند. ودیعه دهنده در ازای مالی که به ودیعه گیرنده سپرده است، از او عوضی دریافت نخواهد کرد.
3. عقد عاریه ، عقدی است که در آن، شخصی مال خود را به شخص دیگری می‌دهد تا او به صورت مجانی از عین آن مال استفاده کند؛
4. مالک، به واسطه امضای عقد سکنی، حق سکونت در ملک خودش را به شخص دیگری می‌دهد؛
5. حبس نیز عقدی است که به واسطه آن، مالک حق انتفاع از مالی را بدون تعیین مدت، به شخص دیگری واگذار می‌کند.

وصیت از دیگر انواع این عقد

وصیت عقدی است که انسان به واسطه آن، عین یا منفعت مال خود را برای بعد از وفات خود، به شخص خاص یا به عموم مردم، تملیک و واگذار می‌کند.

لازم به ذکر است که عقد مجانی در صورتی صحیح و معتبر خواهد بود که مطابق با ماده 190 قانون مدنی تنظیم شده باشد. همچنین مطابق با ماده 10 قانون مدنی ، طرفین عقود مجانی در هنگام تنظیم و امضای آن‌ها می‌توانند در خصوص هر موضوع قانونی و مشروعی که مخالف با نظم عمومی جامعه نباشد با یکدیگر توافق کنند.

برای امضای عقد رایگان باید از چه شرایطی برخوردار باشیم؟

همانگونه که گفتیم، عقد یک ماهیت حقوقی است که به واسطه توافق میان دو یا چند شخص تحقق پیدا می‌کند. به همین دلیل، اشخاص برای امضای عقود باید از اهلیت و صلاحیت قانونی برخوردار باشند. قانونگذار، برخی اشخاص را از انجام اعمال حقوقی ممنوع کرده است. در اصطلاح حقوقی به اشخاصی که از انجام اعمال حقوقی ممنوع هستند، محجور گفته می‌شود. اشخاص محجور عبارتند از:

عقد مجانی صغیر

صغیر به فردی گفته می‌شود که هنوز به سن بلوغ شرعی نرسیده است. افراد صغیر در قانون مدنی به دو نوع صغیر ممیز و صغیر غیر ممیز تقسیم می‌شوند. تمام اعمال حقوقی که صغیر غیر ممیز انجام می‌دهد، باطل و بلا اثر است. صغیر ممیز نیز از اهلیت قانونی برخوردار نیست اما از اهلیت و صلاحیت قانونی برای قبول تملکات بلاعوض برخوردار خواهد بود. منظور از تملکات بلاعوض، مالی است که به صورت رایگان به صغیر ممیز داده می‌شود. بنابراین، صغیر ممیز می‌تواند عقد مجانی مانند هبه و وصیت تملیکی را قبول کند.

عقد مجانی مجنون

در اصطلاح حقوقی به فردی که قوای ادراکی یا فکری او مختل شده یا از بین رفته است، مجنون گفته می‌شود. قانونگذار، افراد مجنون را از انجام تمام اعمال حقوقی، ممنوع کرده است.

عقد مجانی غیر رشید

غیر رشید به فردی می‌گویند که نمی‌تواند در اموال و حقوق مالی خود به صورت عاقلانه و متعارف تصرف کند. غیر رشید از اهلیت قانونی برای تصرف در اموال و حقوق مالی خود برخوردار نیست و به همین دلیل از امضای عقود تملیکی، ممنوع شده است. به عبارت دیگر، غیر رشید در صورتی می‌تواند در اموال و حقوق مالی خود تصرف کند که ولی قهری یا قانونی او اجازه داده باشد. از سوی دیگر، قانونگذار به فرد غیر رشید اجازه داده است که تملکات بلاعوض را قبول کند. بنابراین می‌توان گفت که غیر رشید از اهلیت لازم برای عقد مجانی مانند، هبه و وصیت برخوردار است.

عقد مجانی ، لازم است یا جایز؟

عقود در یک دسته بندی کلی به جایز و لازم تقسیم می‌شوند. عقدی جایز است که با اراده هر یک از طرفین آن منحل شود. منظور از قرارداد لازم نیز عقدی است که انحلال آن امکان پذیر نخواهد شد مگر در صورتی که قانونگذار اجازه بدهد.

قاعده حقوقی اصالت اللزوم، یکی از مهمترین قواعد فقهی پذیرفته شده در قانون مدنی است. مطابق با قاعده فقهی اصالت اللزوم، تمام عقود لازم هستند مگر در صورتی که جایز بودن یک عقد به صراحت در قانون بیان شده باشد. بنابراین، اصل بر لازم و غیر قابل انحلال بودن عقد مجانی است.

از سوی دیگر باید به این نکته اشاره کنیم که اکثر عقود مجانی، جایز هستند زیرا هدف اشخاص از تنظیم این عقود، کسب سود و منفعت نیست. به عبارت دیگر می‌توان گفت که عقد معاوضی بر مبنای مسامحه هستند و به همین دلیل، قانونگذار به جایز بودن آن‌ها تصریح کرده است.

عقد هبه، ودیعه، عاریه و وصیت از جمله عقود معاوضی جایز هستند.

در خصوص عقود معاوضی لازم نیز می‌توان به عقد وقف عام و خاص اشاره کرد.

منظور از عقد مجانی با شرط عوض چیست؟

شرط ضمن عقد به شرطی گفته می‌شود که در ضمن یک عقد قید خواهد شد. عقد مجانی با شرط عوض در صورتی موضوعیت پیدا می‌کند که عقود مجانی مانند هبه و عاریه همراه با شرط عوض باشند. همانگونه که گفتیم، عقد هبه از عقود مجانی و غیر معوض محسوب می‌شود. موضوع این عقد نیز انتقال رایگان مالکیت یک مال به شخص دیگری است. مطابق با ماده 801 قانون مدنی، عقد هبه می‌تواند همراه با شرط عوض نیز باشد. یعنی هبه کننده (واهب) در ازای مالی که به شخص دیگری (متهب) داده است از متهب بخواهد که مالی به واهب هبه کند یا آنکه کاری را به صورت مجانی برای او انجام دهد.

لازم به ذکر است که تعیین شرط عوض در عقد وقف باعث باطل شدن این عقد می‌شود. به عبارت دیگر، واقف نمی‌تواند در ضمن عقد وقف شرط کند که موقوف علیهم، عوضی را در ازای مال موقوفه به او بدهند.

در نظر داشته باشید

عقود مجانی در صورتی صحیح و معتبر هستند که مطابق با شرایط قانونی تنظیم شده باشند. به همین دلیل، بهتر است که کارشناسان حقوقی بر تنظیم اسنادی مانند هبه نامه و وقف نامه نظارت داشته باشند.

خدماتی که در بخش خدمات تنظیم قرارداد رکلا ارائه می‌شود به شما امکان می‌دهد که اسناد مربوط به عقود مجانی را به صورت اختصاصی و توسط کارشناسان حقوقی تنظیم کنید.

همچنین، کارشناسان حقوقی حاضر در بخش خدمات مشاوره حقوقی تلفنی رکلا، آماده پاسخگویی به سوالات شما در خصوص شرایط و ضوابط قانونی مربوط به عقود مجانی هستند.