درباره ماهیت قانونی و وظایف ولی قهری در این مقاله بخوانید!
ولایت به معنای سرپرستی و دوستی است و از ریشه ولی گرفته می‌شود. ولی نیز به فردی گفته می‌شود که ولایت و سرپرستی دیگری را بر عهده دارد. در اصطلاح علم حقوق، ولایت به معنای قدرت و اختیاری است که به واسطه قانون به یک فرد دارای صلاحیت و به منظور نگهداری و اداره اموال محجورین داده می‌شود. به کسی که از سمت ولایت برخوردار شده است نیز ولی می‌گویند. قانون گذار در حقوق مدنی، ولی را به انواع مختلفی تقسیم می‌کند. ولی قهری یکی از انواع ولایت است که به پدر و جد پدری اختصاص دارد. این نوع از ولایت باعث ایجاد اختیارات و تعهداتی قانونی برای پدر و جد پدری می‌شود. در ادامه این نوشته قصد داریم که انواع ولایت را به صورت مختصر بررسی کنیم و از حدود اختیارات و تعهداتی صحبت کنیم که به واسطه ولایت قهری برای پدر و جد پدری ایجاد می‌شود.
بررسی مختصر انواع ولایت در قانون مدنی
در ابتدا بهتر است که انواع ولایت را در قانون مدنی بررسی کنیم. باید بگوییم که در حقوق مدنی، ولی (سرپرست) به دو نوع عام و خاص تقسیم می‌شود. در ادامه، هر یک از انواع ولایت را بررسی می‌کنیم:
ولی قهری عام در قانون مدنی
ولی عام، کسی است که امور و کارهای مربوط به عموم مردم را در حدود و چهارچوب قانون انجام می‌دهد. حاکم، ولی قهری عام است و از طرف مرجع صلاحیت دار برای این سمت برگزیده می‌شود. در رویه حقوقی ایران، سمت حاکم بر عهده دادستان و دادرس قرار داده می‌شود و قانون، انجام امور معینی را به هر یک از آن‌ها واگذار می‌کند.
ولی قهری و ولی خاص
در اصطلاح قانون مدنی، ولی خاص به فردی گفته می‌شود که امور و کارهای مربوط به افراد معینی را در حدود قانون انجام می‌دهد. ولی قهری و ولی خاص در ماده 1194 قانون مدنی تعریف شده است. به موجب این ماده، پدر، جد پدری و وصی منصوب از طرف هر یک از آن‌ها، ولی خاص نامیده می‌شوند. ولی خاص نیز به دو نوع ولایت قهری و وصایت تقسیم می‌شود.
ولی قهری چیست ؟
در مطالب قبلی این نوشته گفتیم که ولایت به دو نوع عام و خاص تقسیم می‌شود و ولایت خاص نیز می‌تواند قهری یا به واسطه وصایت باشد. قهری در لغت به معنای اجبار و اضطرار است. ولایت قهری نیز اجباری است و به واسطه حکم مستقیم قانون برای پدر و جد پدری ایجاد می‌شود و به حکم قانون یا دخالت اشخاص دیگر نیازی ندارد. باید بگوییم که این نوع از ولایت قهری و اجباری به پدر و جد پدری اختصاص دارد. بنابراین به محض اینکه طفلی به دنیا آمد، تحت سرپرستی و ولایت پدر و جد پدری خودش قرار می‌گیرد و هیچ مقام قانونی نمی‌تواند از این امر ممانعت کند.
معمولاً در رسوم اجتماعی ما، جد پدری زمانی در امور طفل دخالت می‌کند که پدر در قید حیات نباشد یا به دلایلی، ولایت او ساقط شود. باید به این نکته توجه داشته باشیم که در حقوق مدنی، پدر و جد پدری، هر دو ولایت قهری طفل را بر عهده دارند. به عبارت دیگر، ولایت پدر و ولایت جد پدری در عرض یکدیگر هستند و ولایت هیچ یک بر دیگری برتری، تقدم و اولویت ندارد. بنابراین، اولیاء قهری (پدر و جد پدری) موظف هستند که برای اداره امور و اموال طفل و حفظ حقوق و منافع قانونی او تلاش کنند.
بررسی شرایط ساقط شدن ولایت ولی قهری
مطابق با ماده 1182 قانون مدنی، ولایت پدر و جد پدری در موارد زیر ساقط می‌شود:
- در صورتی که پدر یا جد پدری محجور شوند: پدر و جد پدری در صورتی به عنوان محجور تلقی خواهند شد که قوای فکری و مغزی آن‌ها مختل شود یا آنکه به دلیل کهولت سن یا دیگر دلایل، قادر به تشخیص سود و زیان نباشند. لازم به ذکر است که در اصطلاح قانون مدنی به افرادی که قادر به تشخیص سود و زیان نیستند، غیر رشید گفته می‌شود. افراد غیر رشید نیز محجور به حساب می‌آیند. همچنین لازم به ذکر است که محجور شدن ولی قهری باعث ساقط شدن کامل ولایت آن‌ها نمی‌شود بلکه مانعی است که ولایت پدر و جد پدری را تعلیق می‌کند. بنابراین، ولایت پدر و جد پدری پس از زوال حجر آن‌ها، دوباره برقرار می‌شود.
- اگر پدر یا جد پدری بنا به دلایلی از تصرف در اموال مولی علیه ممنوع شوند: منظور از مولی علیه، طفلی است که سرپرستی و ولایت او بر عهده پدر و جد پدری قرار دارد. در صورتی که پدر و جد پدری به دلایلی از دخل و تصرف در اموال طفل ممنوع شوند، ولایت قهری آن‌ها نیز ساقط خواهد شد.
ولی قهری بر چه کسانی ولایت دارد ؟
ماده 1180 قانون مدنی از محجورینی صحبت می‌کند که تحت ولایت و سرپرستی ولی قهری محجور (پدر و جد پدری) هستند. مطابق با این ماده، افرادی که تحت سرپرستی و ولایت ولی قهری محجور هستند به سه دسته تقسیم می‌شوند:
- صغیر: 9 سال تمام قمری برای دختران و 15 سال تمام قمری برای پسران به عنوان سن بلوغ در نظر گرفته می‌شود. صغیر به فردی می‌گویند که هنوز به سن بلوغ شرعی نرسیده است. تمام افراد صغیر تحت ولایت و سرپرستی ولی قهری منحصر (پدر و جد پدری) خودشان هستند؛
- سفیه: به اشخاصی که تصرف آن‌ها در امور مالی خوشان عاقلانه نباشد، سفیه گفته می‌شود. رشید نیز به فردی گفته می‌شود که تصرفات مالی او عاقلانه است. سن 18 سال تمام شمسی در نظام حقوقی ما به عنوان سن رشد در نظر گرفته می‌شود. بنابراین، پدر و جد پدری می‌توانند اموال و دارایی‌های کودکان و نوجوانان زیر 18 سال را مدیریت کنند. همچنین، ولی قهری منحصر (پدر و جد پدری) با رعایت مصالح مالی و غیر مالی محجورین از اختیار دخل و تصرف در اموال آن‌ها نیز برخوردار هستند؛
- مجنون: به فردی که قوای فکری یا ادراکی او مختل شده یا از بین رفته است، مجنون گفته می‌شود. اگر کودک پیش از رسیدن به سن بلوغ، مجنون شده باشد و این حالت تا پس از رسیدن به سن بلوغ ادامه پیدا کند، در سن بزرگسالی نیز تحت ولایت و سرپرستی پدر و جد پدری قرار می‌گیرد.
یک نکته مهم:
در صورتی که حالت جنون و عدم رشد در سنین بزرگسالی و پس از رسیدن به سن بلوغ و رشد ایجاد شوند باعث نخواهد شد که مجنون یا سفیه تحت ولایت پدر و جد پدری قرار بگیرد. به زبان ساده‌تر، فردی که پس از رسیدن به سن 18 سال تمام شمسی، محجور یا سفیه شده است، تحت ولایت و سرپرستی پدر و جد پدری قرار نخواهد گرفت.
اختیارات قانونی و مسئولیت‌ها
در پاسخ به این سوال که وظایف ولی قهری چیست ، باید توضیح دهیم که؛ مولی علیه به فرد محجوری گفته می‌شود که تحت ولایت و سرپرستی پدر و جد پدری خود است. پدر و جد پدری، نماینده مولی علیه خود هستند و باید در اداره اموال و حفظ حقوق و منافع قانونی آن‌ها تلاش کنند. البته باید به این نکته اشاره کنیم که افراد سفیه، صرفاً اجازه تصرف در اموال و دارایی‌های خودشان را ندارند و به همین دلیل، می‌توانند تصرفات غیر مالی را شخصاً انجام بدهند. پدر و جد پدری می‌توانند در اموال محجور تصرف کنند یا آنکه معاملاتی را برای او انجام بدهند. همچنین، پدر و جد پدری می‌توانند قراردادهایی را به نمایندگی از مولی علیه خودشان امضا کنند. برای مثال، پدر و جد پدری به نمایندگی از مولی علیه می‌توانند ملک او را اجاره بدهند. در این مثال، پدر یا جد پدری قرارداد اجاره را به نمایندگی از مولی علیه امضا می‌کند.
به صورت کلی می‌توان گفت که قانون اختیارات گسترده‌ای برای پدر و جد پدری در نظر می‌گیرد. تنها چیزی که اختیارات قانونی اولیاء قهری را محدود می‌کند، رعایت مصلحت و غبطه مولی علیه است. یعنی؛ پدر و جد پدری نمی‌توانند در اموال مولی علیه خودشان به شیوه‌ای دخل و تصرفی کنند که برخلاف مصلحت آن‌ها تلقی شود یا ضرر و زیان مالی و غیر مالی افراد محجور را به دنبال داشته باشد.
در این خصوص پیشنهاد می‌کنیم که:
ولی قهری به نمایندگی از مولی علیه می‌تواند قراردادهایی را امضا کند. قراردادی که ولی قهری به نمایندگی از مولی علیه خود امضا می‌کند باید به گونه‌ای تنظیم شده باشد که ضرر و زیان مالی یا غیر مالی مولی علیه را به دنبال نداشته باشد. به همین دلیل، ولی قهری برای تنظیم این قراردادها باید دقت زیادی را به خرج بدهد. برای تنظیم قراردادی اختصاصی که تمام منافع و حقوق مولی علیه در آن رعایت شده باشد، می‌توانید از خدمات تنظیم قرارداد یا خدمات مشاوره حقوقی تلفنی استفاده کنید.
