موارد و شرایط استفاده از شرط فسخ در انواع قراردادهای لازم و جایز

فسخ از نظر لغوی به معنای نقض، زائل کردن، تباه کردن و شکستن است. در اصطلاح حقوقی، فسخ به معنای پایان دادن به قرارداد توسط یکی از طرفین آن یا شخص ثالث است و به آن انحلال ارادی قرارداد نیز می‌گویند. فسخ یکی از مواردی است که باعث انحلال قراردادها و تعهدات ناشی از آن‌ها می‌شود. قانون گذار به اشخاص اجازه داده است که شرط فسخ در قرارداد را به نفع خودشان بنویسند.

طرفین معامله می‌توانند به واسطه خیار شرط، شرایط فسخ معامله را به نفع خود یا شخص ثالثی پیش بینی کنند. به عبارت دیگر، خیار شرط در واقع اختیار فسخ قرارداد به واسطه شرط کردن آن است. حق فسخی که به موجب خیار شرط برای طرفین یا شخص ثالثی قرار داده می‌شود باید از شرایط و ضوابط قانونی تبعیت کند. به همین دلیل، نوشتن شرایط فسخ و آشنایی با آثار قانونی آن در هنگام تنظیم و امضای قراردادهای مالی اهمیت بسیار زیادی دارد. قید این شرایط در قرارداد می‌تواند وضعیت مطلوب‌تری را برای طرفین آن ایجاد کند.

در این مقاله قصد داریم از شرایط و ضوابط قانونی حق فسخی صحبت کنیم که طرفین معامله یا شخص ثالث به واسطه خیار شرط از آن برخوردار می‌شوند.

ماهیت حقوقی شرط خیار فسخ چیست ؟

قراردادهای مالی و غیر مالی در یک دسته بندی کلی به دو گروه جایز و لازم دسته بندی می‌شوند. قرارداد لازم به قراردادی گفته می‌شود که علی الاصول، فسخ آن امکان پذیر نیست. قرارداد جایز نیز به قراردادی گفته می‌شود که هر یک از طرفین می‌تواند نسبت به فسخ آن اقدام کند. خیارات قانونی از مهمترین مواردی هستند که فسخ قراردادهای لازم را میسر می‌سازند.

در اصطلاح حقوقی، خیار به معنای حق بر هم زدن یک جانبه قرارداد است. خیار نیز اسمی مصدری و به معنای اختیاری است که شخصی برای فسخ قرارداد دارد. در ماده 396 قانون مدنی ، ده نوع خیار برای انحلال یک جانبه قراردادهای لازم الاجرا پیش بینی شده است که خیار شرط یکی از مهمترین آن‌ها است. در خصوص ماهیت حقوقی حق فسخی که به واسطه این خیار برای طرفین معامله ایجاد می‌شود، باید بگوییم که این حق فسخ یک ماهیت حقوقی یک طرفه است یا به عبارت دیگر، اراده فسخ کننده برای تحقق و اعمال شرط فسخ کفایت می‌کند.

مبنای شرط فسخ در عقد لازم چیست؟

ممکن است مبنای انحلال یک جانبه قرارداد، توافق طرفین یا حکم مستقیم قانون باشد که در ادامه، هر یک از آن‌ها را به صورت مفصل بررسی می‌کنیم:

1. توافق طرفین: طرفین در زمان امضای یک قرارداد می‌توانند حق انحلال یک جانبه آن را به واسطه خیار شرط به نفع خود یا شخص ثالثی قید کنند. همچنین طرفین به واسطه تنظیم یک قرارداد مستقل شفاهی یا مکتوب نیز می‌توانند شرط فسخ قرارداد اول را به نفع خود یا شخص ثالثی قرار بدهند. برای مثال، شخصی خانه‌ خود را می‌فروشد و در قرارداد قید می‌کند که خود و همسر او به مدت یک ماه از حق انحلال یک جانبه معامله برخوردار باشند. در این مثال، به واسطه این خیار به فروشنده خانه و همسر او، حق انحلال یک جانبه معامله داده شده است؛
2. حکم مستقیم قانون: در برخی موارد، امضای یک قرارداد باعث تحمیل ضرر و زیان زیادی به یکی از طرفین آن می‌شود. در این موارد، قانونگذار به منظور جلوگیری از ضرر و زیانی که به یکی از طرفین وارد شده است به او حق فسخ قرارداد را می‌دهد. بنابراین، هر یک از طرفین قرارداد که متضرر شده‌اند با استناد به حق انحلال یک جانبه که قانونگذار در اختیار آن‌ها قرار داده است، می‌توانند تمام یا برخی از ضرر و زیان خود را جبران کند. برای مثال، شخصی خانه‌ای را به شرط داشتن مساحت معین خریداری می‌کند اما بعد از امضای قرارداد معلوم می‌شود که متراژ خانه کمتر از آنچه بوده که خریدار اشتراط کرده است. در این مثال، خریدار به موجب حکمی که در ماده 355 قانون مدنی آمده است از حق فسخ معامله برخوردار می‌شود.

برای اعمال شرط فسخ باید از چه شرایطی برخوردار باشیم؟

فسخ در واقع یک عمل حقوقی یک جانبه است که با اراده فسخ کننده تحقق پیدا می‌کند. فسخ کننده در صورتی می‌تواند حق انحلال یک جانبه که به واسطه این خیار برای او ایجاد شده است را اعمال کند که از شرایط لازم برای انجام اعمال حقوقی برخوردار باشد. در ادامه، شرایط اعمال حق انحلال یک جانبه که به واسطه این خیار برای یکی از طرفین قرارداد ایجاد شده است را بررسی می‌کنیم:

1. قصد: فسخ کننده در هنگام اعمال حق انحلال یک جانبه باید انحلال قرارداد را اراده کند؛
2. رضا: فسخ کننده باید با رضایت کامل نسبت به انحلال یک جانبه قرارداد اقدام کند. اگر فسخ کننده در اثر تهدید و فشار فیزیکی، نسبت به انحلال یک جانبه قرارداد اکراه شده باشد، این فسخ اثر قانونی ندارد و باعث منحل شدن قرارداد نیز نخواهد شد؛
3. اهلیت: کسی که می‌خواهد قراردادی را فسخ کند باید از اهلیت قانونی لازم برخوردار باشد. بلوغ، عقل و رشد از جمله شرایط لازم برای برخورداری از اهلیت قانونی هستند.

منظور از شرط فسخ در عقد لازم چیست و چه شرایطی دارد؟

همانگونه که در مطالب قبلی این مقاله نیز اشاره کردیم، قرارداد لازم به قراردادی گفته می‌شود که طرفین حق انحلال یک جانبه و بر هم زدن آن را ندارند مگر در صورتی که قانونگذار به آن‌ها (طرفین قرارداد) اجازه داده باشد. قانونگذار به واسطه خیار شرط به طرفین قراردادهای لازم اجازه داده است که حق انحلال یک جانبه قرارداد را به نفع خود یا شخص ثالثی شرط کنند. برای مثال، طرفین معامله، خریدار و فروشنده هستند. خریدار می‌تواند شرط کند که خود و وکیل او تا سه روز از حق انحلال یک جانبه معامله برخوردار باشد.

مواد قانونی مرتبط

شرایط و تشریفات قانونی مربوط به خیار شرط در مواد 399، 400 و 401 قانون مدنی آمده است. مطابق با ماده 401، برای اعمال حق انحلال یک جانبه قرارداد به واسطه خیار شرط باید مدت تعیین شود در غیر این صورت خیار شرط و قراردادی که این خیار در ضمن آن آورده شده است، باطل و بلا اثر خواهند شد. به زبان ساده‌تر، عدم تعیین شرایط محدود و مشخص برای اعمال این خیار باعث باطل شدن آن می‌شود. قراردادی که خیار شرط باطل در ضمن آن آورده شده است نیز باطل و بلا اثر خواهد بود.

شرط فسخ در عقد جایز چه کاربردی دارد؟

عقد جایز به عقدی گفته می‌شود که از سوی طرفین آن، قابل فسخ است. به عبارت دیگر، عقد جایز به عقدی گفته می‌شود که انحلال یک جانبه آن به رعایت تشریفات قانونی خاصی نیاز ندارد. بنابراین، قید شرط فسخ در عقد جایز ، یک شرط بی‌فایده و غیر کاربردی است زیرا انحلال یک جانبه عقد جایز در هر حال امکان پذیر است حتی اگر این شرط قید نشده باشد. شرایطی که در ضمن یک عقد جایز آورده می‌شوند نیز جایز هستند. بنابراین، شرط عدم فسخ در عقد جایز نیز شرطی بی فایده است. به این نکته نیز توجه داشته باشید که شرط عدم فسخ در عقد جایز باعث سلب حق انحلال یک جانبه آن از طرفین نمی‌شود.

برای تعیین شروط خاص خود، از مشاوران حقوقی بپرسید!

تعیین شرط فسخ در قراردادهای لازم، انحلال آن‌ها را آسان‌تر می‌کند. همچنین تعیین این شرط در قرارداد می‌تواند به میزان قابل توجهی از ورود خسارت به طرفین آن جلوگیری کند. این شرط از ضوابط و تشریفات قانونی مربوط به خیار شرط تبعیت می‌کند. عدم رعایت شرایط و تشریفات قانونی مربوط به این خیار، باعث باطل شدن قراردادی می‌شود که شرط فسخ آن پیش بینی شده است. همان گونه که مستحضر هستید، بطلان قرارداد نیز خسارت‌های مادی و غیر مادی بسیار زیادی را برای طرفین آن به دنبال خواهد داشت.

بنابراین، پیش از تعیین شرط فسخ در قرارداد، باید از افرادی راهنمایی بگیرید که با قانون مدنی و نظام حقوقی حاکم بر قراردادها آشنایی کامل دارند. خدمات تنظیم قرارداد و خدمات مشاوره حقوقی تلفنی می‌توانند به شما راهنمایی‌های عملی و علمی لازم را برای تعیین شرط فسخ در قرارداد را اراده بدهند.