حق مالکیت چیست و در قانون مدنی و قانون تجارت به چه معنا است؟

مالکیت، یک رابطه خاص میان مالک و مال است که به مالک اجازه تصرف در مال را می‌دهد. حق نیز به معنای سلطه و اختیاری است که از جانب قانونگذار به اشخاص اعطاء خواهد شد. در قانون مدنی، حقوق اشخاص به دو نوع مالی و غیر مالی تقسیم می‌شود. حق مالکیت نیز به معنای سلطه و اختیاری است که اشخاص نسبت به عین و منافع اموال و دارایی‌های خودشان دارند. شخصی که از این حق برخوردار است، می‌تواند هر گونه تصرف قانونی و مشروعی را نسبت به اموال و دارایی‌های خود انجام بدهد.

مفهوم مالکیت، قدمتی به ازای حیات اجتماعی بشر دارد. در قدیمی‌ترین قوانین مدون مانند مجموعه قوانین حمورابی ، مالکیت افراد نسبت به مایملک خود، محترم دانسته می‌شود و برای نقض آن، ضمانت اجرا تعیین شده است. در اوستا که کتاب دینی ایرانیان باستان به شمار می‌آید نیز از حق مالکانه افراد نسبت به اموال و دارایی‌های خودشان سخن به میان می‌آید. مالکیت، یکی از ارکان اصلی حیات اجتماعی بشر است که در تعیین نظام اقتصادی حاکم بر جامعه تاثیر قابل توجهی دارد.

در قانون مدنی کشور ما نیز حق مالکانه افراد نسبت به دارایی‌ها و اموال منقول و اموال غیر منقول آن‌ها، معتبر و دارای ارزش قانونی است. اهمیت احترام به حق مالکانه اشخاص باعث می‌شود که در قانون مجازات اسلامی برای نقض این حق، ضمانت اجراهای شدیدی در نظر گرفته شود.

در ادامه این مقاله با حق مالکیت و انواع آن بیشتر آشنا می‌شویم.

حق مالکیت چیست؟

حق مالکیت، یک اصلاح حقوقی است که در کتاب ترمونولوژی حقوق، اینگونه تعریف می‌شود: «حق استعمال، بهره برداری و انتقال یک چیز به هر صورت، مگر در مواردی که قانون استثنا کرده باشد». به صورت کلی می‌توان گفت که حق مالکیت، یکی از بنیادی‌ترین و اصلی‌ترین حقوق انسان‌ها به شمار می‌آید و بر طبق موازین اخلاقی، شرعی و قانونی، قابل احترام است. در موازین شرعی دین اسلام نیز، تصرف در مال شخص دیگری بدون کسب اجازه از مالک آن، یک عمل حرام دانسته می‌شود. در برخی از احادیث نیز آمده که حرمت مال مسلمان مانند حرمت خون او است.

حق مالکانه افراد نسبت به اموال و دارایی‌های خودشان، در قانون مدنی نیز قابل احترام دانسته می‌شود. با توجه به ماده 29 قانون مدنی می‌توانیم بگوییم که مالکیت به معنای رابطه میان شخص و مال است. در اصطلاح قانون مدنی به اموال و دارایی‌هایی که نسبت به آن‌ها حق مالکانه‌ وجود دارد، مایملک گفته می‌شود. مطابق با ماده 30 این قانون، اشخاص هر گونه که بخواهند، می‌توانند از مایملک خود استفاده و در آن تصرف کنند.

اگر رابطه مالکیت، از طریق قانونی و مشروع ایجاد شده باشد، مورد حمایت قانونگذار قرار می‌گیرد.

در اصطلاح حقوق مدنی گفته می‌شود که مالکیت یک حق مطلق است. یعنی مالک می‌تواند هر تصرفی را نسبت به مایملک خود انجام بدهد، مگر در صورتی که قانونگذار او را ممنوع یا محدود کرده باشد. همچنین مطلق بودن این حق باعث می‌‎شود که مالک در برابر دیگران بتواند به آن استناد کند.

محدودیت‌ها و ممنوعیت‌ها

باید به این نکته توجه داشته باشیم که امروزه، حق مالکانه اشخاص با محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های قانونی زیادی رو به رو شده است. قانون اصلاحات اراضی، قانون زمین شهری و قانون روابط موجر و مستاجر (مصوب 1356)، از جمله قوانینی هستند که باعث ایجاد محدودیت و ممنوعیت برای حق مالکانه اشخاص نسبت به املاک و دارایی‌های غیر منقول خودشان می‌شوند.

انحصاری و دائمی بودن نیز از دیگر ویژگی‌های حق مالکانه اشخاص نسبت به اموال و دارایی‌های خودشان است.

انواع حق مالکیت چیست؟

حق مالکیت، بر اساس موضوع آن به انواع مختلفی تقسیم می‌شود. مالکیت در یک دسته بندی کلی به مالکیت عین و مالکیت منافع تقسیم خواهد شد.

در خصوص توضیح عین و منفعت باید بگویم که هر مال از دو جنبه عین و منفعت برخوردار است. عین به همان جنبه فیزیکی، محسوس و قابل لمس یک مال گفته می‌شود. منفعت نیز به معنای کاربرد، استفاده و نفع یک مال است. علی الاصول، شخصی که مالک عین یک مال است، مالک منافع آن نیز خواهد بود. با این حال، ممکن است که شخصی مالک منافع یک مال باشد، در حالی که مالک عین آن نیست. برای مثال، مستاجر، مالک منافع عین مستاجره است اما مالک عین آن نخواهد بود. به عبارت دیگر، حق مالکیت مستاجر به منافع عین مستاجره اختصاص دارد. از سوی دیگر در برخی از موارد نیز شخصی، مالک عین یک مال است در حالیکه مالک منافع آن نیست. برای مثال، موجر، مالک عین مستاجره است اما در طول مدت قرارداد اجاره ، مالک منافع عین مستاجره نیست.

به صورت کلی می‌توان برای مالکیت عین و منافع یک مال، سه حالت قابل تصور است:

1. حالت اول: شخص هم مالک عین و هم مالک منافع مال است؛
2. دومین حالت: شخص، مالک عین مال است اما مالک منفعت آن نیست. مانند مالکیت موجر نسبت به منافع عین مستاجره؛
3. حالت سوم: شخص، مالک عین مال نیست اما مالک منفعت آن است. مانند حق مالکیت مستاجر نسبت به منافع عین مستاجره.

اشاعه در حق مالکیت یعنی چه؟

در ابتدا باید بگوییم، اشاعه به این معنا است که دو یا چند شخص نسبت به یک مال واحد، حق مالکانه داشته باشد. مال مشاع نیز به مالی گفته می‌شود که مالکیت آن به دو یا چند شخص تعلق دارد. در اصطلاح قانون مدنی به اشخاصی که مالکیت مال مشاع، متعلق به آن‌ها است، شریک می‌گویند. اشاعه در حق مالکیت باعث خواهد شد که سود و زیان حاصل از مال مشاع، به نسبت سهم شرکا میان آن‌ها تقسیم شود.

حق مالکانه شرکا باعث می‌شود که هر شریک، بدون نیاز به کسب اجازه از سایرین بتواند هر نوع تصرف حقوقی را نسبت به سهم خود انجام بدهد. برای مثال، هر شریک، بدون نیاز به کسب رضایت و موافقت شرکای دیگر می‌تواند تمام یا قسمتی از سهم خود را به به شخص ثالثی منتقل کند.

باید به این نکته توجه داشته باشیم که تصرفات مادی هر یک از شرکا در مال مشاع با محدودیت‌هایی قانونی رو به رو است. به عبارت دیگر می‌توان گفت که هر شریک در صورتی می‌تواند در مال مشاع تصرف مادی کند که موافقت و رضایت سایر شرکا را جلب کرده باشد.

حق مالکیت مغازه سرقفلی

سرقفلی به مبلغی گفته می‌شود که موجر بابت اجاره ملک تجاری از مستاجر می‌گیرد. این مبلغ، هم زمان با امضای عقد اجاره و جدا از اجاره بها از مستاجر دریافت می‌شود. به عبارت دیگر می‌توان گفت که مستاجر با پرداخت این مبلغ، سرقفلی ملک تجاری را خریداری خواهد کرد و با پرداخت اجاره بهای اندکی می‌تواند از آن استفاده کند.

حق مالکیت مغازه سرقفلی در صورتی موضوعیت پیدا می‌کند که مستاجر بخواهد حق سرقفلی را به فروش برساند. به عبارت دیگر، مستاجر در زمان فروش حق سرقفلی باید درصدی از مبلغ آن را به مالک ملک تجاری پرداخت کند.

باید به این نکته توجه داشته باشیم که پرداخت حق مالکیت به مالک ملک در زمان فروش حق سرقفلی، در قانون مدنی و قانون روابط موجر و مستاجر مشخص نشده اما در عرف و میان مردم، پرداخت این مبلغ رواج پیدا کرده است. بنابراین برای تعیین نحوه محاسبه حق مالک ملک در فروش سرقفلی باید به عرف مراجعه کنیم. به صورت کلی می‌توان گفت که این مبلغ با توجه به ارزش ملک تجاری و بر اساس توافق میان موجر و مستاجر تعیین می‌شود.

حق مالکیت در حقوق بشر

حقوق بشر به معنای اساسی‌ و ابتدائی‌ترین حقوقی است که هر انسانی به صورت ذاتی و فطری و به صرف انسان بودن از آن‌ها برخوردار می‌شود. حقوق بشر در اعلامیه جهانی حقوق بشر مشخص شده است. تمام انسان‌ها در هر زمان و مکانی از حقوق مقرر در این اعلامیه برخوردار می‌شوند. حق مالکیت در حقوق بشر نیز محترم دانسته شده و مورد حمایت قرار گرفته است. ماده 17 اعلامیه جهانی حقوق بشر، حق مالکیت انفرادی یا دسته جمعی را جزء حقوق اولیه تمام انسان‌ها می‌داند و تاکید می‌کند که هیچ انسانی را نمی‌توان از این حق محروم کرد.

خدمات گروه رکلا در خصوص تنظیم این قرارداد

اشخاصی که از حق مالکیت برخوردار هستند، می‌توانند این حق را در چهارچوب قانونی به دیگران انتقال بدهند. مبایعه نامه ، قولنامه، صلح نامه و اجاره نامه از جمله قراردادهایی هستند که برای انتقال مالکیت تنظیم می‌شوند. این قراردادها در صورتی معتبر خواهند بود که از شرایط و ضوابط قانونی پیروی کنند.

اشخاص مختلف می‌توانند مسئولیت نوشتن قراردادهای مرتبط با انتقال مالکیت را به صورت اختصاصی و با استفاده از خدمات تنظیم قرارداد به گروه حقوقی رکلا بسپارند.

همچنین، طرفین مبایعه نامه، قولنامه، صلح نامه و اجاره نامه نیز می‌توانند سوالات خودشان در خصوص شرایط قانونی انتقال مالکیت را با کارشناسان حقوقی حاضر در بخش خدمات مشاوره حقوقی تلفنی رکلا در میان بگذارند.