عقد غیر معوض چیست و عقد غیر معوض با شرط عوض چه شرایطی دارد؟

در قانون مدنی، عقود تقسیم‌ بندی‌های متفاوتی دارند. یکی از تقسیم‌ بندی‌های مشهور عقود بر اساس مورد معامله، تقسیم عقد به معوض و غیر معوض است. عقد معوض به عقدی گفته می‌شود که یکی از طرفین آن، مالی را به شخص دیگری می‌دهد و در عوض آن ثمن یا مالی را دریافت می‌کند. در این نوع از عقد دو مورد وجود دارد که هر کدام به‌ عنوان عوض دیگری محسوب می‌شوند. مانند اینکه شخصی یک خودرو را به شخص دیگری می‌دهد و در عوض آن ۱۰۰ میلیون تومان از او می‌گیرد. این عقد دارای عوض است. در مقابل، عقد غیر معوض به عقدی گفته می‌شود که فقط یک مورد دارد. یعنی یکی از طرفین مالی را به شخص دیگری می‌دهد ولی در مقابل آن عوضی دریافت نمی‌کند.

به طور کلی توجه داشته باشید که غیر معوض به معنای رایگان است. یعنی در این مطلب هر جا واژه غیر معوض آمده باشد، منظورمان عقد مجانی است.

تصور کنید شخصی یک تخته فرش خود را به دوستش می‌دهد و در مقابل آن وجه یا مالی دریافت نمی‌کند. این عقد به‌ عنوان عقد غیر معوض یا مجانی شناخته می‌شود. یعنی عوضی در مقابل آن دریافت نشده است.

در شرایطی که فردی یک جلد کتاب ارزشمند به شخص دیگری بدهد و در مقابل چیزی از او دریافت نکند، این عقد به عنوان هبه یا هدیه دادن شناخته می‌شود. هبه یکی از عقود مجانی است.

عقد غیر معوض چیست؟

در شرایطی که یکی از طرفین عقد، مال، دارایی یا عملی را به ‌صورت مجانی در اختیار طرف دیگر قرار دهد و عوضی از او دریافت نکند، این عقد غیر معوض است. در عقود غیر معوض امکان شرط وجود دارد. یعنی ممکن است که شرطی در آن ایجاد شود. در این حالت نیز عقد صحیح است.

عقد غیر معوض با فعل یا مال قابلیت تحقق دارد. یعنی ممکن است شخصی در یک عقد متعهد شود که به مدت یک‌ سال زبان انگلیسی را به ۵ کودک آموزش دهد. او در مقابل این آموزش مال یا وجهی مطالبه نمی‌کند. در این صورت او علم خود را به صورت مجانی در اختیار کودکان قرار داده است.

در شرایطی که فردی مالی را به شخص دیگری به ‌عنوان هدیه ببخشد و از او عوض یا قیمت دریافت نکند، این اقدام هبه نامیده می‌شود و طرفین می‌توانند برای آن قرارداد هبه امضا کنند.

مثالی برای آشنایی با عقد غیر معوض

به ‌عنوان مثال، شخصی را تصور کنید که یک تلفن همراه را به فردی هدیه می‌دهد تا برای آموزش دروس خود، از آن استفاده کند. در این شرایط صاحب تلفن همراه، مال یا وجهی را در مقابل هبه کردن آن از طرف مقابل دریافت نکرده است. به ‌این ‌ترتیب این هبه به ‌عنوان عقد غیر معوض یا مجانی محسوب می‌شود.

به عنوان مثال دیگر می‌توانیم فرض کنیم شخصی، مال متعلق به خود را به شخص دیگر می‌دهد تا در طول مدتی که مالک مال، در سفر به سر می‌برد، از آن مال حفاظت شود و در مقابل انجام این کار توسط شخص نگهداری کننده، مبلغی به او پرداخت نمی‌شود. در واقع، شخص نگهداری کننده، در خصوص نگهداری از مال در طول مدت سفر مالک، تعهد می‌دهد اما در ازای خدمتی که می‌کند، دستمزدی دریافت نخواهد کرد. در این صورت نیز با یک عقد غیر معوض رو به رو هستیم.

با توجه به مثال‌هایی که بیان کردیم، می‌توان گفت در عقود غیر معوض یکی از طرفین، به انجام کار یا دادن مالی متعهد می‌شود. در حالی‌ که ممکن است طرف مقابل نسبت ‌به انجام تعهد یا پرداخت مال یا وجه ملزم نشود.

انواع عقود غیر معوض

عقود غیر معوض یا بدون عوض، اقسام مختلفی دارند که بعضی از آن‌ها را بیان می‌کنیم. عقودی مانند هبه، وصیت تملیکی، عاریه و ودیعه از انواع عقود غیر معوض شناخته می‌شوند. در ادامه درباره هر کدام توضیح می‌دهیم.

عقد عاریه از جمله انواع عقود غیر معوض

در شرایطی که شخصی مالی را به شخص دیگری عاریه بدهد و طرف مقابل بعد از استفاده این مال را پس بدهد، عقد عاریه محقق شده ‌است.

تصور کنید شما یک کتاب را به دوست خود می‌دهید تا آن را مطالعه کند. دوست شما بعد از مطالعه کتاب آن را به شما پس می‌دهد. در این حالت این عقد غیر معوض و مجانی است. به دلیل اینکه شما در مقابل عاریه دادن کتابتان به‌ طرف مقابل، مال یا وجهی از او دریافت نکرده‌اید.

وصیت تملیکی

یکی دیگر از عقود غیر معوض، وصیت تملیکی است. در این نوع از وصیت، متوفی قبل ‌از فوت خود تا یک‌ سوم اموال خود را به ‌صورت مجانی به شخص دیگر می‌دهد. این عقد به‌ عنوان عقد غیر معوض محسوب می‌شود. البته از نظر برخی از صاحب نظران حقوقی، ممکن است وصیت تملیکی مصداق ایقاع باشد.

به‌ عنوان مثال، شخصی چند خانه و مغازه دارد. او وصیت می‌کند که بعد از فوت او یکی از خانه‌ها که به میزان یک‌ سوم اموال او بوده‌ است، به دوستش برسد. این مورد به ‌عنوان یکی از عقود غیر معوض محسوب می‌شود. چون مالی را از طرف مقابل مطالبه نکرده است.

معرفی عقد ودیعه

یکی دیگر از انواع عقد غیر معوض عقد ودیعه است. در عقد ودیعه یکی از طرفین مال خود را به ‌طرف مقابل می‌دهد تا آن را به ‌صورت مجانی نگهداری کند.

مانند اینکه شخصی دوچرخه خود را به دیگری می‌سپارد تا آن را برایش نگهداری کند. در این حالت، طرف مقابل به ‌صورت مجانی این اقدام را می‌پذیرد. این عقد نیز غیر معوض محسوب می‌شود.

بعضی از عقود هستند که ممکن است معوض یا غیر معوض باشد. انتفاع، نمونه‌ای از آن‌ها محسوب می‌شود.

انتفاع به معنی آن است که شخصی مال خود را به ‌صورت معوض یا غیر معوض در اختیار شخص دیگری قرار دهد.

به ‌عنوان مثال، شخصی را تصور کنید که یک باغ دارد. او حق استفاده از زمین و میوه‌های باغ را به فردی واگذار می‌کند. این اقدام ممکن است به ‌صورت مجانی یا با دریافت وجه باشد. در صورتی ‌که این عقد به‌ صورت مجانی منعقد شود، به‌ عنوان عقدی غیر معوض محسوب خواهد شد.

عقود غیر معوض با شرط عوض

برای عقود غیر معوض قرار دادن شرط عوض امکان‌پذیر است. این شرط عوض موجب ابطال آن نخواهد شد.

تصور کنید شخصی به برادرش می‌گوید اگر در کنکور قبول شوی، خودروی خودم را به تو می‌دهم. در این حالت شرط عوض در عقد غیر معوض ایجاد شده ‌است. یعنی برادر برای هبه که عقدی غیر معوض محسوب می‌شود، شرط عوض تعیین کرده ‌است.

آثار شرط عوض در عقد غیر معوض

عقد غیر معوض با شرط عوض آثاری دارد. در ادامه به هر کدام از این آثار اشاره می‌کنیم و درباره آن‌ها توضیح می‌دهیم:

اثر اول شرط در عقود غیر معوض

اولین اثر آن این است که اگر در عقد غیر معوض با شرط عوض، معلوم شود که مورد شرط موجود نبوده یا بعد از عقد و قبل ‌از تحویل و تسلیم، تلف شده ‌است، این عقد باطل نیست. با این حال شخصی که به نفع او شرط کرده‌اند، حق فسخ دارد. یعنی اگر مشخص شود که ما به ازا (عِوَض) در واقع اصلا وجود نداشته یا اینکه بعد از امضای قرارداد، از بین رفته است، باز هم عقد غیر معوض دارای اعتبار کافی خواهد بود.

تصور کنید شخصی به دوست خود می‌گوید، اگر تابلو فرش نفیس خود را به من بدهی، ماشین خودم را به تو می‌بخشم. در این حالت اگر تابلوفرش از بین رفته باشد، طرف مقابل که صاحب ماشین است، می‌تواند این عقد را فسخ کند ولی عقد باطل نشده است.

اثر دوم شرط در عقود مجانی

دومین اثر شرط در عقود غیر معوض ، درباره مورد معامله است. وقتی شرط عوض در عقود غیر معوض مطرح می‌شود، لازم نیست که مورد شرط معلوم و معین باشد. به دلیل اینکه مورد شرط به ‌عنوان رکن عقد نیست.

تصور کنید شخصی به شخص دیگری می‌گوید، تلفن همراه خودم را به تو می‌دهم، به شرطی که پول‌های موجود در جیبت را به من بدهی. در این حالت مورد شرط یعنی پولی که در جیب طرف مقابل بوده، مجهول است. با این‌ حال عقد صحیح خواهد بود.

حق حبس در عقود مجانی به چه صورت است؟

حق حبس یکی دیگر از آثار شرط عوض در عقود غیر معوض است. در شرایطی که شخصی، عقدی غیر معوض را با شخص دیگر منعقد کند، نمی‌تواند از حق حبس استفاده کند.

حق حبس به معنی آن است که فرد متعهد، به تعهد خود عمل نکند، تا طرف مقابل تعهدات خود را انجام دهد.

مانند اینکه در یک عقد معوض مانند بیع، یکی از طرفین وجه معامله را پرداخت نکند تا از طرف مقابل، مورد معامله (مال موضوع معامله یا مبیع) را بگیرد. این موضوع به‌ عنوان حق حبس شناخته می‌شود.

خدمات حقوقی رکلا

موضوع مربوط به عقود، شرایط و پیچیدگی‌های خاص خود را دارد. در عقود مجانی نیز شرایطی مطرح شده است که باید رعایت شود. برای انعقاد عقود مجانی یا معوض، لازم است اطلاعات حقوقی داشته باشید. به این منظور شما می‌توانید با کارشناسان حقوقی رکلا در ارتباط باشد. برای مشاوره حقوقی تلفنی فقط کافی است تا درخواست خود را در وب سایت ثبت کنید. کارشناسان ما در اسرع وقت با شما در ارتباط خواهند بود.

مجموعه حقوقی رکلا به عنوان مرجع تنظیم قرارداد، تنظیم انواع قراردادها را به صورت کاملا تخصصی انجام می‌دهد. شما می‌توانید تنظیم قرارداد مورد نظرتان را به مجموعه رکلا بسپارید. چنانچه در مورد این متن سوالی دارید، می‌توانید در قسمت ثبت سوال آن را مطرح کنید. در اولین فرصت به سوال شما پاسخ‌ خواهیم داد.