ایقاع چیست و چگونه انشا می‌شود؟ به همراه بررسی انواع ایقاعات و آثار حقوقی آن‌ها

عمل حقوقی به عملی گفته می‌شود که نتایج و آثاری حقوقی به دنبال داشته باشد. اعمال حقوقی با توجه به نحوه ایجاد آن‌ها به عقد و ایقاع تقسیم می‌شوند. عقد یک عمل حقوقی الزام آور است که به واسطه توافق میان دو یا چند نفر تحقق پیدا کند. از طرف دیگر، ایقاع به عمل حقوقی گفته می‌شود که صرفاً توسط اراده یک شخص تحقق پیدا خواهد کرد. به همین دلیل در اصطلاح حقوقی اینطور می‌گویند که ایقاع ، یک عمل حقوقی یک طرفه است.

ایقاعات آثار حقوقی مختلفی دارند. ایجاد مالکیت، زوال مالکیت، زوال دین و سقوط تعهد از جمله آثار حقوقی ایقاعات هستند. ایقاعات، انواع متعدد و بی شماری دارند زیرا موضوع و آثار حقوقی آن‌ها مختلف است. باید به این نکته توجه داشته باشیم، ایقاعات در صورتی معتبر هستند و از آثار حقوقی برخوردار می‌شوند که مطابق با شرایط و تشریفات قانونی انشاء شده باشند. در ادامه این نوشته، انواع ایقاعات و همچنین، شرایط و آثار قانونی آن‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

معنای لغوی و اصطلاحی ایقاع در حقوق یعنی چه؟

ایقاع در زبان عربی از باب افعال گرفته شده و به معنای واقع ساختن و تحقق بخشیدن آمده است. در اصطلاح حقوقی، ایقاع دو معنای مصدری و مفعولی دارد.

در معنای مصدری به انشاء (به وجود آمدن) ماهیت حقوقی با اراده یک شخص، ایقاع گفته می‌شود. برای مثال، انشاء صیغه طلاق توسط زوج، یک ایقاع یک طرفه در معنای مصدری است.

ایقاع در معنای اسم مفعولی، به ماهیت حقوقی یک طرفه‌ای گفته می‌شود که به واسطه اراده انشاء کننده آن تحقق پیدا کرده است. برای مثال، حق شفعه یک ایقاع در معنای مصدری محسوب می‌شود زیرا یک ماهیت حقوقی یک طرفه است که با اراده شفیع تحقق پیدا می‌کند.

باید به این نکته توجه داشته باشیم که اغلب ایقاعات ذکر شده در قانون مدنی، برگرفته از آموزه‌های فقه امامیه هستند. به همین دلیل در پاسخ به این سوال که ایقاع در فقه یعنی چه ؟ باید بگوییم که فقها، ایقاع را به انشاء مستقل و یک طرفه‌ای که صحت و نفوذ قانونی آن به اراده شخص دیگری نیاز ندارد، تعریف می‌کنند.

نکته: در مبحث بعدی این نوشته در خصوص ماهیت و آثار قانونی حق شفعه توضیح می‌دهیم.

ایقاع چیست با مثال

همانگونه که گفتیم، ایقاع یک عمل حقوقی است که فقط با اراده یک شخص ایجاد می‌شود. به عبارت دیگری می‌توان گفت که تحقق ایقاع یک طرفه به توافق میان دو یا چند شخص نیاز ندارد. به همین دلیل می‌توان گفت که ایجاد و تحقق ایقاعات، صرفا به اراده انشاء کننده آن‌ها وابسته است. تمام ایقاعات از سه رکن تشکیل می‌شوند که عبارتند از:

1. صیغه انشاء: الفاظی است که بر اراده انشاء کننده ایقاع دلالت می‌کنند. انشاء صیغه برخی از ایقاعات مانند طلاق، الزامی است؛
2. منشیء (انشاء کننده): به شخصی گفته می‌شود که ایقاع به واسطه اراده او تحقق پیدا می‌کند. برای مثال، طلاق، یک ایقاع و زوج (مرد) نیز انشاء کننده آن است؛
3. منشاء (مورد انشاء): ماهیت حقوقی است که به واسطه اراده انشاء کننده و انشاء صیغه تحقق پیدا می‌کند.

بررسی بیشتر ماهیت این عمل

در ادامه، ماهیت ایقاع را با ذکر مثال بررسی می‌کنیم. برای مثال، اعمال حق شفعه یکی از انواع ایقاعات است زیرا صرفاً به واسطه اراده شفیع تحقق پیدا می‌کند. ممکن است که یک مال غیر منقول مشاع متعلق به دو شخص باشد و یکی از آن‌ها سهم خود را به شخص دیگری بفروشد. در این حالت، شریک دیگر از حق استناد به حق شفعه برخوردار می‌شود. به شریکی که از حق شفعه برخوردار شده است، شفیع می‌گویند. شفیع می‌تواند بهایی که خریدار بابت سهم مشاع شریک دیگر پرداخت کرده است را به او پس بدهد. پرداخت بهای سهم مشاع به خریدار باعث می‌شود که مالکیت آن به شفیع انتقال پیدا کند. همانگونه که گفتیم، حق شفعه یک ایقاع است زیرا تحقق آن صرفاً به اراده و انشاء شفیع بستگی دارد. اثر حقوقی این ایقاع نیز انتقال مالکیت سهم مشاع فروخته شده به شفیع خواهد بود.

همانگونه که در مقدمه این نوشته گفتیم، عقد یا قرارداد به واسطه توافق میان دو یا چند شخص تحقق پیدا می‌کنند. فسخ به معنای انحلال عقد به واسطه اراده یکی از طرفین آن است. به عبارت دیگر، فسخ عقد توسط یکی از طرفین آن به کسب رضایت از طرف دیگر نیاز ندارد. بنابراین می‌توان گفت که فسخ عقد نیز یک ایقاع شمرده می‌شود زیرا به اراده یک جانبه فسخ کننده وابسته است.

ایقاع دو طرفه چیست؟

همانگونه که گفتیم، ایقاع به عمل حقوقی گفته می‌شود که فقط با اراده یک شخص تحقق پیدا می‌کند. همچنین به این نکته نیز اشاره کردیم که ایجاد و انشاء ایقاع آثاری حقوقی به دنبال دارد. ایقاعات با توجه به آثار حقوقی آن‌ها به ایقاعات یک طرفه و ایقاعات دو طرفه تقسیم می‌شوند. آثار حقوقی ناشی از ایجاد و انشاء ایقاع یک طرفه فقط به انشاء کننده آن تحمیل می‌شود.

از طرف دیگر، ایقاعات دو طرفه به ایقاعاتی می‌گویند که فقط به واسطه اراده انشاء کننده تحقق پیدا می‌کنند اما آثار حقوقی آن‌ها، علاوه بر انشاء کننده به شخص دیگری نیز تحمیل خواهد شد. برای مثال، طلاق از ایقاعات دو طرفه محسوب می‌شود زیرا اثر حقوقی آن که انحلال عقد نکاح است به زوجه نیز تحمیل خواهد شد. بنابراین در پاسخ به این سوال که ایقاع طلاق چیست ، باید گفت که یک ایقاع دو طرفه است که از سوی زوج انشا می‌شود اما آثار قانونی آن به زوجه نیز تحمیل خواهد شد.

رجوع زوج از طلاق نیز یک عمل حقوقی یک طرفه است زیرا فقط به اراده زوج بستگی دارد اما آثار قانونی آن به زوجه نیز تحمیل می‌شود. بنابراین می‌توان گفت که رجوع زوج از طلاق نیز یکی از انواع ایقاعات دو طرفه است.

اخذ به شفعه نیز یکی از ایقاعات دو طرفه محسوب می‌شود زیرا آثار حقوقی آن، علاوه بر شفیع به خریدار سهم مشاع نیز تحمیل خواهد شد.

فسخ قرارداد را باید یکی از ایقاعات دو طرفه بدانیم زیرا آثار قانونی آن که انحلال عقد است به فسخ کننده و طرف دیگر عقد تحمیل خواهد شد.

ایقاع معوض چیست؟

عمل حقوقی معوض به عملی گفته می‌شود که در آن، بها و عوضی تعیین شده باشد. از طرف دیگر گفتیم که ایقاعات، اعمال حقوقی یک طرفه‌ای هستند که صرفاً به واسطه اراده انشاء کننده آن‌ها تحقق پیدا می‌کنند. باید به این نکته توجه کنیم که تعیین عوض در ایقاعات موضوعیت ندارد زیرا اگر انشاء کننده در هنگام انشاء ایقاع معوض ، عوض تعیین کند، این عوض باید از جانب خودش پرداخت شود. تعیین عوض در ایقاع معوض که باید توسط شخص تعیین کننده آن پرداخت شود نیز کاری بیهوده و غیر عاقلانه است.

ایقاع نامعین چیست؟

ایقاعات در یک دسته بندی کلی به ایقاع معین و ایقاع نامعین تقسیم می‌شوند. منظور از ایقاعات معین، ایقاعاتی هستند که نحوه، شرایط و آثار حقوقی انشاء و ایجاد آن‌ها در قانون مدنی مشخص شده باشد. طلاق، اخذ به شفعه، حیازت مباحات و فسخ عقد، از جمله ایقاعات معین هستند.

در مقابل، ایقاعاتی وجود دارند که در قانون، نامی از آن‌ها برده نشده و قانونگذار نیز ضوابط و شرایط حاکم بر انشاء و اجرای آن‌ها را مشخص نکرده است. در اصطلاح حقوقی به این ایقاعات، ایقاع نامعین گفته می‌شود. مانند ایقاعاتی که مبتنی بر اذن انشاء کننده آن‌ها هستند.

خدمات گروه رکلا

گروه رکلا، یک مرجع حقوقی تخصصی محسوب می‌شود که فعالیت‌ها و خدمات خود را به حوزه قراردادها اختصاص داده است. خدمات متعددی توسط کارشناسان حقوقی حاضر در این گروه به شما ارائه می‌شود که خدمات تنظیم قرارداد و مشاوره حقوقی تلفنی از مهمترین آن‌ها هستند. گروه رکلا با ارائه این خدمات سعی داشته است که این اختیار را برای اشخاص ایجاد کند که قرارداد مدنظر خودشان را به صورت اختصاصی و توسط کارشناسان حقوقی حاضر در این گروه تنظیم کنند.