مالکیت معنوی چیست؟ (بررسی نحوه ثبت مالکیت صنعتی و مالکیت ادبی و هنری)
مالکیت در اصطلاح حقوقی به معنای رابطه‌ای است که میان یک مال و مالک آن به وجود می‌آید. این رابطه باعث می‌شود که مالک بتواند هر نوع تصرفی که بخواهد را در مال خودش انجام بدهد. مالکیت به انواع مختلفی تقسیم می‌شود. مالکیت معنوی ، یکی از شاخه‌های مالکیت به شمار آمده که موضوع آن، ابداعات و اختراع‌های ذهن انسان است. مانند حق مالکیتی که ادیبان و هنرمندان نسبت به آثار ادبی و هنری خودشان دارند. به زبان ساده‌تر، مالکیت معنوی به معنای حقی است که یک شخص نسبت به ابداعات و اختراع‌های حاصل از ذهن خود دارد. شخصی که دارای این نوع از مالکیت است از حقوقی مادی و معنوی برخوردار می‌شود.
مالکیت معنوی ترجمه عبارت Intellectual Property است که برای اولین بار در سال 1979 در یکی از مقالات مجله Monthly Review به کار رفت. هم اکنون نیز، سازمان جهانی مالکیت معنوی به عنوان یکی از زیر مجموعه‌های سازمان ملل متحد به شمار می‌رود. ایران از سال 2002 عضو این سازمان شده و تا کنون به بسیاری از معاهده‌های این سازمان پوسته است. در گذشته، هدف از قانون مالکیت معنوی ، حمایت از افراد برای تشویق آن‌ها به نوآوری بود. بنابراین، حقوق مالکیت معنوی صرفاً در مواقع ضروری و برای تشویق افراد به نوآوری و همراه با محدودیت زمانی و مکانی به آن‌ها اعطا می‌شد اما در حال حاضر، حقوق مالکیت معنوی ، یکی از مهمترین، شناخته شده‌ترین و پرکاربردترین شاخه‌های علم حقوق به حساب می‌آید. در کشور ما نیز، قانونگذار از مالکیت معنوی حمایت کرده و حقوق مادی و معنوی دارنده آن را به رسمیت شناخته است.
در این مقاله، به بررسی این نوع از مالکیت، مصادیق و حقوق مادی و معنوی ناشی از آن در قوانین داخلی می‌پردازیم.
منظور از حق مالکیت معنوی چیست؟
در دنیای امروز، دانش بشر با پیشرفت زیادی رو به رو شده و تحول شگرفی در اندیشه و خلاقیت ذهن انسان‌ها ایجاد کرده است. ارزش اختراع‌ها و ابداعاتی مانند آثار هنری و ادبی، تولیدات صنعتی و دارویی و نرم افزارهای کامپیوتری به خلاقیت و اندیشه پدید آورندگان آن‌ها وابسته است. به همین دلیل باید تضمین‌ها و ضمانت اجراهای موثری برای حمایت از حقوق پدید آورندگان و مخترعان پیش بینی شود. در اینجا است که حقوق مالکیت معنوی ، با هدف حمایت از خلاقیت‌ها و ابداعات ذهن انسان‌ها پا به عرصه حضور می‌گذارد. برای مطالعه بیشتر در این حوزه، پیشنهاد می‌کنیم مقاله دیگری تحت عنوان مالکیت فکری ، که در مجله حقوقی منتشر شده است را نیز بخوانید.
مالکیت معنوی به معنای حمایت از حقوق مالکانه ناشی از ابداعات و اختراع‌های ذهن انسان در حوزه‌های هنری، ادبی، علمی و صنعتی است.
حمایت دولت‌ها
دولت‌ها نیز با وضع قوانین سعی می‌کنند که از مالکیت معنوی افراد حمایت کنند. حقوق مالکیت معنوی در ایران به دو نوع حقوق مالکیت ادبی و هنری و حقوق مالکیت صنعتی تقسیم می‌شود.
قانون «حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان» که در سال 1348 به تصویب رسیده، مهمترین قانونی است که از حقوق مالکیت ادبی و هنری افراد حمایت می‌کند. تمام آثار هنری و ادبی به محض آنکه پدیدار شدند، تحت حمایت این قانون قرار می‌گیرند.
حقوق مالکیت صنعتی، تحت حمایت قانون «ثبت اختراع‌ها، طرح‌های صنعتی و نشانه‌های تجارتی» قرار می‌گیرد.
منابع حقوق مالکیت معنوی
به صورت کلی می‌توان گفت که منابع حقوق مالکیت معنوی در ایران عبارت است از:
- پیمان نامه پاریس برای حمایت از مالکیت معنوی که ایران در سال 1959 به این پیمان نامه پیوسته است؛
- پیمان مادرید که برای ثبت بین المللی نشانه‌ها تشکیل شده بود و ایران در سال 2003 به آن ملحق شد؛
- توافقنامه لیسبون که به منظور حمایت از نام منشاء و ثبت بین المللی آن تشکیل شده و ایران در سال 2005 به آن پیوسته است؛
- قانون حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان (مصوب 1348)؛
- قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی (مصوب 1352)؛
- قانون حمایت از حقوق پدید آورندگان نرم افزارهای رایانه‌ای (مصوب 1379)؛
- قانون ثبت نشانه‌ها و اختراع‌ها (مصوب 1310)؛
- قانون ثبت اختراع‌ها، طرح‌های صنعتی و نشانه‌های تجارتی (مصوب 1386)؛
- قانون تجارت الکترونیک (مصوب 1382).
مصادیق حقوق مالکیت معنوی چیست؟
همانگونه که گفتیم، حقوق مالکیت معنوی در ایران به دو نوع حقوق مالکیت ادبی و هنری و حقوق مالکیت صنعتی تقسیم می‌شود. منظور از مصادیق حقوق مالکیت معنوی ، آن دسته از آثار هنری و ادبی یا اختراع‌های صنعتی است که تحت حمایت «قانون حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان» و «قانون ثبت اختراع‌ها، طرح‌های صنعتی و نشانه‌ها تجارتی» قرار می‌گیرند. به صورت کلی می‌توان گفت، مصادیق حقوق مالکیت معنوی عبارت است از:
- آثار نوشتاری: تمام آثار ادبی از قبیل متن ادبی، ترجمه، اقتباس، شعر، سرود و تصنیف را بدون در نظر گرفتن شکل ظاهری آن‌ها در بر می‌گیرد؛
- آثار تجسمی: شامل مواردی مانند آثار هنری، سفال گری، نقاشی، صنایع گرافیک و آثاری از این قبیل است؛
- آثار سمعی و بصری: مواردی مانند آثار رادیویی، تلویزیونی و موسیقی را شامل می‌شود؛
- اختراع: به معنای نتیجه ابداعات فرد یا افرادی است که برای اولین بار فرآیند یا فرآورده خاصی را ارائه می‌دهند و مشکلی را در یک حرفه، فن، فناوری و صنعت حل می‌کند.
- علایم تجارتی: منظور از علایم تجارتی، در واقع هر نشان قابل مشاهده‌ای است که بتواند کالاها و خدمات اشخاص حقیقی و حقوقی را از یکدیگر متمایز کند؛
- طرح‌های تجارتی: هرگونه ترکیب خطوط و رنگ‌ها یا هر شکل سه بعدی هستند که ترکیب یا شکل یک فرآورده صنعتی یا محصولی از صنایع دستی را تغییر بدهند.
هدف از ثبت مالکیت معنوی چیست؟
همانگونه که در مطالب پیشین این مقاله نیز گفتیم، قانونگذار از حقوق دارندگان مالکیت معنوی حمایت می‌کند. به همین دلیل، صاحبان این نوع از حق مالکانه، از حقوق مادی و معنوی برخوردار می‌شوند. هدف از ثبت مالکیت معنوی آثار هنری و ادبی، به رسمیت شناختن حقوق مادی و معنوی پدید آورندگان این گونه آثار است. همچنین، ثبت مالکیت معنوی ایده باعث خواهد شد که دارنده آن از حمایت‌های قانونی برخوردار شود. در ادامه نحوه ثبت نرم افزار و آثار هنری را بررسی می‌کنیم.
مراحل ثبت مالکیت معنوی نرم افزار
قانونگذار، قانون ثبت نرم افزار را در راستای حمایت از حقوق مادی و معنوی تولید کنندگان نرم افزار تصویب کرده است. نرم افزارها، یکی از مهمترین اختراع‌های قابل ثبت هستند. دریافت گواهی ثبت اختراع برای نرم افزار باعث می‌شود که تولید کننده آن از حمایت قانونی برخوردار شود. همچنین، تولید کننده با استناد به این گواهی می‌تواند هر گونه تقلب و سوء استفاده از نرم افزار را پیگیری کند. مراحل صدور و دریافت گواهی ثبت نرم افزار، توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و از طریق سایت سرآمد (مرکز فناوری اطلاعات و رسانه‌های دیجیتال) انجام می‌شود.
ثبت مالکیت معنوی آثار هنری
ثبت حق مالکانه برای آثار هنری باعث ایجاد حقوق انحصاری برای پدیده آورنده این آثار و ممنوعیت سوء استفاده و کپی برداری از آن‌ها می‌شود. اصیل بودن و عدم ثبت در ایران، از جمله شرایط ثبت حق مالکانه برای پدید آورنده آثار هنری است. پدید آورنده اثر هنری با ثبت آن از حقوقی مادی و معنوی برخوردار می‌شود و تحت حمایت قانون حمایت از مولفان، مصنفان و هنرمندان و آیین نامه اجرایی آن قرار می‌گیرد. لازم به ذکر است که درخواست ثبت حق مالکانه برای آثار هنری از طریق سایت اداره ثبت مالکیت معنوی انجام می‌شود. در ادامه به صورت کلی مراحل ثبت حق مالکانه برای آثار هنری را بیان می‌کنیم.
ترتیب انجام این 6 مرحله مهم
- ورود به سایت اداره ثبت مالکیت معنوی و دریافت نام کاربری و کلمه عبور؛
- ثبت اطلاعات لازم و درخواست کد رهگیری و دریافت آن؛
- ارسال اطلاعات به کارشناس مربوطه و بررسی مدارک و شرایط لازم؛
- ارسال آگهی ثبت اثر هنری به روزنامه رسمی و پرداخت هزینه‌های مربوط به آن؛
- فرستادن اطلاعات به دفتر ذی‌ربط؛
- صدور گواهی ثبت اثر هنری و دریافت آن.
ضمانت اجرای نقض مالکیت معنوی چیست؟
همانگونه که گفتیم، مالکیت معنوی به معنای حق مالکانه مادی و غیر مادی است که به پدید آورندگان آثار هنری و ادبی یا مخترعان طرح‌های صنعتی و نشانه‌های تجارتی تعلق می‌گیرد. نقض این نوع از مالکیت به معنای زیر پا گذاشتن حق مالکانه دارنده آن است.
ضمانت اجرای نقض حقوق مالکانه مخترعان اختراع‌ها، طرح‌های صنعتی و نشانه‌های تجارتی در ماده 61 قانون ثبت اختراع‌ها، طرح‌های صنعتی و نشانه‌های تجارتی، مشخص شده است. مطابق با این ماده، نقض حقوق مالکانه اختراع‌ها، طرح‌های صنعتی و نشانه‌های تجارتی، جرم تلقی می‌شود و ضمانت اجرای آن عبارت است از:
- جبران خسارت وارده؛
- پرداخت جزای نقدی؛
- حبس تعزیری از 91 روز تا 6 ماه؛
- هر دو مجازات (جزای نقدی و حبس تعزیری).
ضمانت اجرای نقض حقوق مالکانه پدید آورندگان آثار هنری و ادبی نیز در مواد 23 الی 30 قانون حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان مشخص شده است. مجازات‌های از قبیل حبس تادیبی (تعزیری) و الزام به جبران خسارات وارده به پدید آورنده، از جمله ضمانت اجراهای نقض حقوق مادی و معنوی پدید آورندگان آثار ادبی و هنری هستند.
پیشنهاد می‌کنیم در خصوص این موضوع، حتما مقاله ضمانت اجرای حقوق مالکیت فکری را نیز مطالعه کنید.
خدمات گروه رکلا
گروه حقوقی رکلا، در نقش یک مرجع تخصصی در حوزه تنظیم قراردادها فعالیت می‌کند و با ارائه خدمات تنظیم قرارداد و مشاوره حقوقی تلفنی سعی دارد که قراردادهایی مستحکم و معتبر را در اختیار متقاضیان و مشتریان خود قرار بدهد. خدمات تنظیم قرارداد و مشاوره حقوقی تلفنی گروه رکلا، توسط کارشناسان حقوق مدنی، حقوق تجارت و حقوق کار ارائه می‌شوند. برای ثبت درخواست در خصوص این خدمات، روی لینک‌ها بزنید.
