ضمانت اجرای حقوق مالکیت فکری چیست؟ (بررسی حقوق مادی و معنوی پدید آورنده)

حقوق مالکیت فکری از شاخه‌های علم حقوق به حساب می‌آید و موضوع آن نیز خلاقیت‌های ذهن است. اختراعات، آثار ادبی و هنری، نمادها، تصاویر، نام‌ها و آرم‌های تجاری و بسیاری از موارد دیگر تحت شمول حقوق مالکیت فکری قرار می‌گیرند. در این شاخه از علم حقوق، حقوق و تکالیف اشخاصی که یک مال فکری و غیر مالی دارند، مشخص می‌شود. منظور از مال فکری و غیر مالی نیز چیزی است که در اثر کار و تلاش فکری و هنری به دست می‌آید. اموال فکری برخلاف سایر اموال، غیر فیزیکی و غیر مادی هستند. این شاخه از علم حقوق به دو گرایش حقوق مالکیت ادبی و هنری (کپی رایت یا حق مؤلف) و حقوق مالکیت صنعتی تقسیم می‌شود. دارنده حقوق مالکیت فکری از حقوق مادی و معنوی برخوردار می‌شود. ضمانت اجرای حقوق مالکیت فکری در صورتی موضوعیت پیدا می‌کند که حق مالی و معنوی دارنده حقوق مالکیت فکری نقض شود.

ضمانت اجرا نیز به معنای کیفر و مجازاتی است که قانونگذار برای ناقضان مقررات و قوانین در نظر می‌گیرد. این ضمانت، مواردی مانند جزای نقدی، جریمه، حبس، شلاق، قصاص و تبعید را در بر می‌گیرد. در این مقاله با ضمانت اجراهایی آشنا می‌شویم که قانونگذار برای ناقضان حق مادی و معنوی دارنده حقوق مالکیت فکری در نظر گرفته است.

منظور از ضمانت اجرای حقوق مالکیت فکری چیست؟

همانگونه که در مقدمه این نوشته نیز توضیح دادیم، حق مالکیت فکری به دو دسته حقوق مالکیت ادبی و هنری و حقوق مالکیت صنعتی تقسیم می‌شود. قانونگذار، حق دارندگان مالکیت ادبی و هنری را در قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان (مصوب 1348) مشخص کرده است. حقوق دارندگان مالکیت صنعتی نیز در قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری (مصوب 1386) مشخص می‌شود. بنابراین برای بررسی ضمانت اجرا در حقوق مالکیت فکری باید به قانون حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان و همچین قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری مراجعه کنیم.

در ادامه این مقاله، ضمانت اجرای کیفری نقض حقوق مالکیت فکری که برای پدید آورندگان آثار هنری و ادبی در نظر گرفته شده است را براساس شرایط و ضوابط مقرر در قانون حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان بررسی خواهیم کرد.

دسته بندی انواع ضمانت اجرای نقض حقوق مالکیت فکری

اگر بخواهیم انواع ضمانت اجرای نقض حقوق مالکیت فکری را در دسته‌ بندی‌های مشخصی قرار دهیم، می‌توانیم بگوییم که ضمانت اجرا مربوط به این موضوع در چهار دسته اصلی قرار می‌گیرد. این چهار دسته، عبارتند از:

1. ضمانت اجرای کیفری؛
2. ضمانت اجرای مدنی؛
3. ضمانت اجرای اداری؛
4. ضمانت اجرای گمرکی.

ضمانت اجرای کیفری، زمانی اجرا می‌شود که نقض این حقوق منجر به ورود صدمه به نظم عمومی شده باشد. ضمانت اجرای مدنی نیز برای جبران ضرر و زیانی است که به مالک اثر وارد می‌شود. اگر نقض حقوق مالکیت فکری در حد وسیع و از طریق مرز صورت گرفته باشد، ضمانت اجرای گمرکی موضوعیت پیدا می‌کند. ضمانت اجرای اداری نیز برای اعمال تدابیر مدنی و کیفری از سوی مقام اداری در نظر گرفته می‌شود.

برای چه آثاری ضمانت اجرای حقوق مالکیت فکری در نظر گرفته می‌شود؟

در اصطلاح این قانون به مولف، مصنف و هنرمند، «پدید آورنده» گفته می‌شود. به آنچه که از راه دانش، هنر و ابتکار مولف، مصنف و هنرمند پدید می‌آید نیز «اثر» می‌گویند. آثاری که تحت شمول حمایت این قانون قرار می‌گیرند و به منظور جلوگیری از نقض حق پدید آورندگان، برای آن‌ها ضمانت اجرای حقوق مالکیت فکری تعیین می‌شود، عبارتند از:

1. کتاب، رساله، جزوه، نمایشنامه و هر نوشته علمی، هنری، فنی و ادبی دیگر؛
2. شعر، ترانه، تصنیف و سرود؛
3. هر اثر سمعی و بصری که به منظور اجراء در صحنه‌های نمایش، پرده سینما، پخش از رادیو و تلویزیون نوشته، ضبط یا نشر شده است؛
4. اثر موسیقی؛
5. نقاشی، تصویر، طرح، نقش، نقشه جغرافیایی ابتکاری، نوشته‌ها و خط‌های تزئینی و به صورت کلی هر اثر تزئینی و تجسمی؛
6. هر گونه پیکره (مجسمه)؛
7. آثار معماری مانند طرح و نقشه ساختمان؛
8. اثر عکاسی که به واسطه روش‌های ابداعی و ابتکاری پدید آمده باشد؛
9. آثار ابتکاری مربوط به هنرهای دستی یا صنعتی و نقشه گلیم یا قالی؛
10. اثر ابتکاری که براساس فرهنگ عامه (فولکلور) یا میراث فرهنگی و هنری ملی به وجود آمده باشد؛
11. آثار فنی که جنبه ابداعی و اختراعی دارند؛
12. هر گونه اثر مبتکرانه دیگر که از ترکیب چند اثر از آثار فوق الذکر پدید آمده باشند.

در قانون چه حقوقی برای پدید آورندگان آثار ادبی و هنری پیش بینی شده است؟

پیش از بررسی ضمانت اجرای حقوق مالکیت فکری باید در ابتدا، حق مادی و معنوی پدید آورندگان آثار هنری و ادبی را بررسی کنیم. مطابق با ماده 3 این قانون، حق انحصاری نشر، پخش، عرضه، اجرای اثر و حق بهره برداری مادی و معنوی از اثر، مهمترین حقوق پدید آورندگان آثار ادبی و هنری را تشکیل می‌دهند.

حق معنوی پدید آورنده، مواردی مانند حق افشا و انتشار اثر، حق عدول یا اصلاح اثر، حق انتساب اثر به پدید آورنده، حق شرکت اثر در جشنواره‌ها و همایش‌ها و حق کسب جایزه را شامل می‌شود. با توجه به ماده 4 این قانون، حق معنوی پدید آورنده آثار ادبی و هنری، محدود به بازه زمانی یا مکانی خاصی نیست. همچنین، پدید آورنده آثار ادبی و هنری نمی‌تواند حق معنوی خود را به شخص دیگری انتقال بدهد.

حق نشر و تکثیر اثر (کپی رایت)، حق اجرای یک اثر نمایشی یا خواندن یک اثر موسیقی برای عموم مردم، حق ترجمه اثر، حق پخش یک اثر در قالب صدا و تصویر، حق تولید اثر سازگار یا حق تلفیق اثر از جمله حقوق مادی پدید آورندگان آثار ادبی و هنری هستند. مطابق با ماده 5 این قانون، پدید آورنده می‌تواند حق مادی خودش را به اشخاص دیگر واگذار کند.

قانون حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان تا 30 سال پس از فوت پدید آورنده از حق مادی او حمایت می‌کند. به صورت کلی می‌توان گفت که وراث پدید آورنده تا 30 سال پس از فوت او می‌توانند از حق مادی آثار ادبی و هنری استفاده کنند.

ضمانت اجرای حقوق مالکیت فکری در قانون حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان

ضمانت اجرای کیفری نقض حقوق مالکیت فکری در صورتی موضوعیت پیدا می‌کند که شخصی حق مادی و معنوی پدید آورندگان آثار ادبی و هنری را نقض کرده باشد. در همین راستا، قانونگذار انواع ضمانت اجرا در حقوق مالکیت فکری را در فصل چهارم قانون حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان مشخص کرده است.

مطابق با ماده 23 این قانون، هر کس تمام یا قسمتی از آثار ادبی و هنری که تحت حمایت این قانون هستند را عالما و عامدا به نام خود یا پدید آورنده و بدون کسب اجازه از او نشر، پخش یا عرضه کند به حبس تادیبی از 6 ماه الی 3 سال محکوم می‌شود.

همچنین براساس ماده 24 این قانون، اگر کسی ترجمه شخص دیگری را بدون کسب اجازه از او، به نام خود یا شخص دیگر چاپ کند، به حبس تادیبی از سه ماه تا یک سال محکوم خواهد شد.

لازم به ذکر است که جبران خسارات‌هایی که در اثر نقض حق مادی و معنوی پدید آورنده به او وارد می‌شود نیز از دیگر انواع ضمانت اجرای حقوق مالکیت فکری به حساب می‌آید.

ضمانت اجرای کیفری نقض حقوق مالکیت فکری مقرر در مواد 17، 18، 19 و 20 این قانون

مطابق با ماده 17 این قانون، نام و عنوان ویژه‌ای که معرف اثر ادبی و هنری است، تحت حمایت این قانون قرار می‌گیرد. به همین دلیل، شخص دیگری نمی‌تواند نام، عنوان و نشانه ویژه‌ای که معرف یک اثر است را برای دیگر آثار هنری و ادبی به کار ببرد.

با توجه به ماده 18 این قانون نیز انتقال گیرنده، ناشر و تمام اشخاصی که مطابق با قانون اجازه اقتباس، استفاده یا استناد به آثار ادبی و هنری را دارند باید نام پدید آورنده را بر روی نسخه اصلی یا نسخه‌های تکثیر شده از این آثار قید کرده باشند.

براساس ماده 19 هر گونه تحریف و تغییر در اثرهای ادبی و هنری مورد حمایت این قانون و همچنین انتشار این آثار بدون کسب اجازه از پدید آورنده و مالک آن‌ها ممنوع است.

با توجه به ماده 20، شماره دفعات چاپ، تعداد نسخه کتاب و همچنین تعداد ضبط، تکثیر، انتشار، پخش و شماره مسلسل روی صفحه موسیقی یا صدا باید توسط چاپخانه‌ها و بنگاه‌های صوت و بر روی تمام نسخه‌هایی درج شده باشد.

قانونگذار، ضمانت اجرای حقوق مالکیت فکری مقرر در مواد 17، 18، 19 و 20 قانون حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان را در ماده 25 این قانون مشخص کرده است. مطابق با این ماده، اشخاصی که شرایط و ضوابط مقرر در مواد 17، 18، 19 و 20 این قانون را نقض کنند به حبس تادیبی از سه ماه تا یک سال محکوم خواهند شد.

خدمات حقوقی مناسب شما

حقوق مالکیت فکری پدید آورندگان آثار هنری و ادبی باید مطابق با شرایط و ضوابط مقرر در قانون حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان واگذار شود. قراردادی که برای واگذاری حقوق مالکیت فکری تنظیم می‌شود نیز باید با توجه به قانون مدنی و قانون حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان تدوین شده باشد.

خدمات تنظیم قرارداد رکلا به شما امکان می‌دهد که قرارداد مرتبط با واگذاری حقوق مالکیت فکری را به صورت اختصاصی و توسط کارشناسان حقوقی تنظیم کنید.

همچنین برای آشنایی با حقوق مادی و معنوی پدید آورندگان آثار هنری و ادبی و شرایط قانونی واگذاری این حقوق می‌توانید با کارشناسان حقوقی ما در بخش خدمات مشاوره حقوقی تلفنی رکلا در ارتباط باشید.