فورس ماژور به چه معنا است؟ آیا تعیین فورس ماژور در قراردادها ضرورت دارد؟

فورس ماژور (Force majeure)، یک اصطلاح در حقوق فرانسه و به معنای نیرو و قدرتی است که زیاد و برتر باشد. حالت فورس ماژور به حالتی گفته می‌شود که خارج از اراده انسان است و انسان در وقوع آن نقشی ندارد. بلایای طبیعی مانند سیل، زلزله و همچنین وقوع جنگ و شیوع بیماری واگیردار از مصادیق بارز شرایط فورس ماژور هستند. به صورت خلاصه می‌توان گفت که به هر رویداد و اتفاق غیر قابل پیش بینی و غیر قابل اجتنابی که یک انسان معمولی قادر به رفع آن نیست، فورس ماژور گفته می‌شود. اصطلاح حقوقی فورس ماژور به نظام حقوقی کشور ما نیز راه یافته و مواد 227 و 229 قانون مدنی براساس آن نوشته شده است و یکی از مسائل مهم در مبحث حقوق تعهدات به شمار می‌آید.

اعمال و وقایع حقوقی باعث ایجاد تعهداتی برای اشخاص می‌شود. فردی که به تعهدات خودش عمل نکرده باشد، باید خسارات ناشی از عدم ایفای تعهد را جبران کند. از سوی دیگر در برخی موارد، وقوع شرایط فورس ماژور مانع از آن خواهد شد که اشخاص به تعهدات خودشان عمل کنند. اگر وقوع حالت فورس ماژور مانع از انجام تعهدات شده باشد، متعهد به پرداخت خسارات ناشی از عدم انجام تعهد ملزم نمی‌شود.

در این مقاله با معنی فورس ماژور در حقوق و همچنین شرایط و تاثیرات قانونی آن، آشنا می‌شویم.

منظور از فورس ماژور چیست؟

تعهدات اشخاص در یک دسته بندی کلی به تعهدات قراردادی و تعهدات غیر قراردادی تقسیم می‌شوند. تعهدات قراردادی به تعهدی گفته می‌شود که به واسطه توافق میان دو یا چند شخص و در ضمن یک قرارداد میان آن‌ها تعیین شده است. تعهد غیر قراردادی نیز به تعهدی می‌گویند که منشاء ایجاد آن حکم قانون باشد. شخصی که به صورت قراردادی یا غیر قراردادی متعهد به انجام کاری شده است باید تعهدات خودش را ایفا کند. در خصوص ایفای تعهدات قراردادی در قانون مدنی یک مقاله اختصاصی منتشر کرده‌ایم که پیشنهاد می‌کنیم با زدن روی لینک، آن را مطالعه کنید. مطالعه این مقاله اطلاعات خوبی را در اختیار شما قرار می‌دهد.

متعهدی که به تعهدات خود عمل نکرده یا آن‌ها را با تاخیر انجام داده است، بر حسب مورد باید خسارات ناشی از عدم ایفاء تعهد یا خسارت تاخیر در انجام تعهد را پرداخت کند. از سوی دیگر، ممکن است که عواملی خارج از اراده متعهد باعث شوند که او نتواند تعهدات خودش را در موعد مقرر انجام دهد. در اصطلاح علم حقوق به حادثه خارجی که غیر قابل پیش بینی و غیر قابل رفع است، فورس ماژور گفته می‌شود. اگر متعهد به دلیل وقوع شرایط فورس ماژور نتوانسته باشد به تعهدات خودش عمل کند، خسارات ناشی از عدم انجام تعهد و خسارات ناشی از تاخیر در انجام تعهد به او تحمیل نمی‌شود.

ارائه یک مثال در خصوص حالت فورس ماژور

برای مثال، متصدی حمل نقل با صاحب کالا یک قرارداد امضا می‌کند و متعهد می‌شود که کالای موضوع قرارداد را تا تاریخ معینی به مقصد مورد نظر برساند. در این قرارداد، قید می‌شود که اگر متصدی، حمل کالای موضوع قرارداد را تا تاریخ معین به مقصد مورد نظر نرساند، باید به ازای هر یک روز دیرکرد، مبلغی را به عنوان خسارت تاخیر در انجام تعهد پرداخت کند. ممکن است که در اثر ریزش بهمن تمام جاده‌ها مسدود شوند و متصدی حمل و نقل نتواند کالا را مطابق با تاریخ مورد نظر به مقصد ببرد. در این حالت، متصدی حمل و نقل به پرداخت خسارات ناشی از تاخیر در عدم انجام تعهد ملزم نمی‌شود.

شرایط فورس ماژور چیست؟

ما نمی‌توانیم هر حادثه‌ای را حالت فورس ماژور قلمداد کنیم زیرا این حالت، دارای شرایط خاصی است. در ادامه، شرایط تحقق حالت فورس ماژور را بررسی می‌کنیم.

حادثه‌ای خارجی باشد

خارجی بودن فورس ماژور به این معنا است که کنترل شرایط باید خارج از اراده متعهد باشد. به همین دلیل، عواملی مانند بیماری که متعهد را زمین گیر کرده است نیز می‌تواند از مصادیق این حالت محسوب شود. قانونگذار در ماده 227 قانون مدنی نیز به این موضوع تاکید می‌کند. براساس این ماده، اثبات خارجی بودن حادثه‌ای که مانع از انجام تعهد شده است و مربوط به متعهد نیست، باعث خواهد شد که او به پرداخت خسارت ناشی از عدم انجام تعهد یا خسارت تاخیر در انجام تعهد محکوم نشود. از سوی دیگر، اگر متعهد عامل وقوع حادثه‌ای باشد که مانع از انجام تعهد شده است، دیگر نمی‌توان آن را به عنوان شرایط فورس ماژور به حساب آورد. برای مثال اگر متصدی حمل و نقل با سهل انگاری خود باعث مفقود شدن کالای صاحب بار شده باشد، نمی‌تواند برای عدم ایفای تعهدات خود به شرایط فورس ماژور استناد کند.

حادثه‌ای غیر قابل رفع باشد

یا توجه به این شرط می‌توان گفت که حادثه‌ای، فورس ماژور محسوب می‌شود که برطرف کردن و رفع آن امکان پذیر نباشد. بنابراین حادثه‌ای که رفع آن امکان پذیر است و متعهد از قدرت و توانایی لازم برای برطرف کردن آن برخوردار باشد را نمی‌توان از مصادیق فورس ماژور محسوب کرد. برای مثال، ایجاد خرابی و عیب جزئی در خودرویی که متصدی حمل و نقل برای حمل بار از آن استفاده می‌کند، یک حادثه قابل رفع است. در این مثال، متصدی حمل و نقل نمی‌تواند خرابی جزئی خودروی مورد استفاده را از مصادیق شرایط فورس ماژور به حساب بیاورد و با استناد به آن از زیر بار پرداخت خسارت تخلف از انجام تعهد، شانه خالی کند.

قانونگذار در ماده 229 قانون مدنی نیز بر غیر قابل رفع بودن شرایط فورس ماژور تاکید کرده است. مطابق با این ماده، اگر برطرف کردن حادثه‌ای که مانع از انجام تعهد شده، خارج از حیطه توانایی و قدرت متعهد باشد باعث می‌شود که او به پرداخت خسارات تخلف از انجام تعهد محکوم نشود.

حادثه‌ای غیر قابل پیش بینی باشد

با توجه به این ماده می‌توان گفت، حادثه‌ای از مصادیق حالت فورس ماژور به حساب می‌آید که پیش بینی کردن آن، امکان پذیر نباشد. بنابراین، حادثه‌ای که پیش بینی آن برای متعهد امکان پذیر باشد و بتواند از آن اجتناب کند را نمی‌توانیم از مصادیق فورس ماژور محسوب کنیم. به عبارت دیگر، حادثه‌ای که قابل پیش بینی بوده و اجتناب از آن برای متعهد امکان پذیر است، از مصادیق فورس ماژور محسوب نمی‌شود. برای مثال، متصدی حمل و نقل به واسطه امضای متن قرارداد متعهد خواهد بود که محموله را از طریق دریا به مقصد برساند اما او پیش از ارسال محموله متوجه می‌شود که طوفان شدیدی در راه است. در این حالت اگر متصدی حمل و نقل محموله را ارسال کند و تمام یا قسمتی از کالاها به واسطه برخورد با طوفان از بین بروند، باعث خواهد شد که خسارات ناشی از تلف شدن محموله بر متعهد تحمیل شود.

بررسی فورس ماژور در قراردادها

در ادامه، شرایط و آثار وقوع فورس ماژور در قراردادها را بررسی می‌کنیم.

شرایط فورس ماژور در قرارداد اجاره

قرارداد اجاره به واسطه توافق میان موجر و مستاجر امضا و ایجاد می‌شود. موجر در اثر امضای قرارداد اجاره متعهد خواهد شد که عین مستاجره را به موجر تحویل بدهد. مستاجر نیز متعهد می‌شود که اجاره بهای عین مستاجره را پرداخت کند. ممکن است که وقوع حوادثی خارجی مانع از آن شوند که موجر و مستاجر به تعهدات خودشان عمل کنند. برای مثال، ممکن است که عین مستاجره، زمین باشد و جاده منتهی به آن نیز در اثر ریزش کوه مسدود شود. در چنین حالتی، مسدود شدن جاده در اثر ریزش کوه را می‌توانیم از شرایط فورس ماژور بدانیم زیرا حادثه‌ای خارجی و غیر قابل پیش بینی و غیر قابل رفع است. در این مثال، وقوع شرایط فورس ماژور در قرارداد اجاره باعث خواهد شد که خسارات تخلف از انجام تعهد (عدم تحویل به موقع عین مستاجره) به موجر تحمیل نشود.

برای آشنایی بیشتر با قرارداد اجاره ، روی لینک بزنید و مقاله اختصاصی آن را مطالعه کنید.

شرایط فورس ماژور در قراردادهای پیمانکاری

قراردادهای پیمانکاری به واسطه توافق میان پیمانکار و کارفرما تحقق پیدا می‌کنند. پیمانکار به واسطه امضای این قرارداد متعهد می‌شود که پروژه پیمانی مدنظر کارفرما را در بازه زمان مشخصی تکمیل کند و به او تحویل بدهد. کارفرما نیز متعهد می‌شود که حق الزحمه پیمانکار را مطابق با تاریخ و شرایط مقرر در قرارداد پرداخت کند. در برخی از مواقع، ممکن است که وقوع شرایط فورس ماژور مانع از آن شود که پیمانکار یا کارفرما، مطابق با موعد مقرر در قرارداد به تعهدات خودشان عمل کنند.

برای مثال، ممکن است در اثر تحریم کشور، ورود کالاها و تجهیزات مورد نیاز برای تکمیل پروژه پیمانی به داخل کشور ممنوع شده باشد و باعث شود که پیمانکار نتواند در موعد مقرر به تعهدات خود عمل کند. همچنین، ممکن است که کارفرما به علت تعطیلی غیر منتظره بانک‌ها نتواند حق الزحمه پیمانکار را در موعد مقرر بپردازد. بنابراین می‌توان گفت که وقوع شرایط فورس ماژور در قراردادهای پیمانکاری باعث خواهد که خسارات تخلف از انجام تعهد به کارفرما یا پیمانکار تحمیل نشود.

در گروه حقوقی رکلا چه خدماتی ارائه می‌شود؟

گروه حقوقی رکلا خدمات خود را به حوزه قراردادها معطوف کرده است. خدمات تنظیم قرارداد و خدمات مشاوره حقوقی تلفنی، از مهمترین خدمات ارائه شده توسط گروه حقوقی رکلا هستند.

در بخش خدمات تنظیم قرارداد ، کارشناسان حقوقی حضور دارند و قراردادهای مالی و غیر مالی را مطابق با آخرین قوانین مصوب و با توجه به شرایط مدنظر طرفین تنظیم می‌کنند.

کارشناسان حقوقی حاضر در بخش خدمات مشاوره حقوقی تلفنی نیز پاسخگوی تمام سوالات حقوقی افراد در زمینه مباحث حقوقی مربوط به تنظیم و اجرای قراردادها هستند.