عقد مرابحه چیست و چطور در معاملات شما سود می‌آورد؟

عقد مرابحه از عقود مهمی است که کاربرد زیادی دارد. داد و ستد یکی از قدیمی‌ترین ارکان تشکیل دهنده تمدن‌های کهن بشری است. بیع نوع خاصی از داد و ستد و به معنای انتقال مالکیت یک یا چند مال از شخصی به شخص دیگر در ازای پرداخت بهای آن است. عقد بیع به مرور زمان اهمیت بیشتری پیدا کرد و به عنوان مهم‌ترین معامله مالی در میان جوامع بشری رایج شد. به همین دلیل، در هر تمدن باستانی، حکومت‌ها قوانین خاصی را برای آن وضع کردند. در قوانین ایران باستان و آموزه‌های حقوقی کتاب اوستا، قانون نامه حمورابی (بابِل سده 18 قبل از میلاد) و همچنین قانون نامه یوسنی نیانوس (537 الی 565 میلادی) از عقد بیع و سائل فرعی مربوط به آن سخن به میان آمده است.

بیع مهم‌ترین و مفصل‌ترین عقد بیان شده در قانون مدنی ایران است. عمده قوانین بیع قانون مدنی برگرفته از آموزه‌های کتاب قرآن، احادیت پیامبر و امامان و همچنین کتاب ‌های فقهی فقهای امامیه هستند. در کتاب‌های فقهی، عقد بیع براساس عرف تجاری مردم عربستان در دوران ظهور اسلام به انواع مختلفی تقسیم شده‌ است. عقد مرابحه یکی از انواع قرارداد بیع است که فقها در کتاب‌های خود به طور مفصل به توضیح و بیان شروط و قواعد آن پرداخته‌اند اما در قانون مدنی از این عقد سخنی به میان نیامده است. ما در ادامه، این نوع از عقد بیع را توضیح و شروط و قواعد آن را مشخص می‌کنیم.

عقد مرابحه یعنی چه؟

عقد بیع به انواع مختلفی تقسیم می‌شود. به گونه‌ای که کتاب‌های فقهی عقد بیع را به 30 نوع مختلف تقسیم کرده‌اند.

عقد بیع با توجه به این موضوع که فروشنده از قیمت اصلی مال مورد معامله و بهای آن به خریدار خبر بدهد یا ندهد به چهار نوع زیر تقسیم می‌شود:

1. بیع مساومه: مساومه نوعی معامله است که بهای کالا براساس توافق فروشنده و مشتری تعیین می‌شود و فروشنده از قیمت اصلی خرید مال، به مشتری اطلاع نمی‌دهد. بیشتر معاملات در بازار به صورت مساومه انجام می‌شوند. فقهای امامیه مساومه را بهترین نوع عقد می‌دانند.
2. بیع مرابحه: در عقد مرابحه فروشنده هزینه خرید، نگهداری و حمل و نقل مال خود را اعلام می‌کند و آن را گران‌تر می‌فروشد. برای مثال؛ در هنگام معامله یک خودور، بایع مبلغ 290 میلون تومان را به عنوان هزینه خرید، حمل و نقل و پارکینگ خودرو تعیین و مبلغ 20 میلون تومان را به عنوان سود خود به آن اضافه می‌کند و خودرو را به قیمت 310 میلیون تومان معامله می‌کند.
3. بیع مواضعه: در مواضعه فروشنده قیمت خرید مال را اعلام می‌کند و آن را ارزان‌تر می‌فروشد. برای مثال، خانه‌ای را که 200 میلیون تومان خریده است به قیمت 150 میلیون تومان می‌فروشد. به همین دلیل به مواضعه، «بیع کمتر از رأس المال» نیز گفته می‌شود.
4. بیع تولیه: تولیه به معنای معامله کالا براساس قیمت تمام شده برای فروشنده است. در بیع تولیه فروشنده به خریدار اطلاع می‌دهد که مال خود را به چه قیمتی خریداری کرده است و به همان قیمت مال خود را به او می‌فروشد. برای مثال فروشنده میزی را که به قیمت 200 هزار تومان خریداری کرده است و به همان مبلغ 200 هزار تومان نیز به خریدار می‌فروشد.

ارکان سازنده عقد مرابحه چیست؟

بر اساس فقه اسلامی و حقوق مدنی، قرارداد مرابحه بر پایه 4 رکن اصلی ساخته می‌شود. به گونه‌ای که نبودن هر یک از این ارکان مانع تحقق عقد و به وجود آمدن بیع مرابحه است. این 4 رکن عبارتند از:

1. ایجاب و قبول
2. طرفین عقد (بایع و مشتری)
3. مَبیع
4. ثَمَن

در ادامه، هریک از این ارکان را توضیح خواهیم داد تا با هریک از آن‌ها آشنا شوید.

ایجاب و قبول عقد مرابحه چه شرایطی دارد؟

ایجاب به معنای نسبت به فروش مال از سوی بایع است.

به اعلام اراده از سوی مشتری، نسبت به خریداری مال متعلق به بایع، قبول گفته می‌شود.

ایجاب و قبول در واقع به معنای توافق خریدار و فروشنده نسبت به امضا و ایجاد عقد بیع است.

در مرابحه ایجاب و قبول می‌تواند به وسیله‌ی لفظ، نوشتار، اشاره یا داد و ستد انجام شود.

طرفین عقد مرابحه باید چه ویژگی‌هایی داشته باشند؟

در بیع به فروشنده، بایع و به خریدار نیز مشتری گفته می‌شود.

بایع و مشتری به وسیله امضا و ایجاد بیع در اموال خود تصرف می‌کنند، بنابراین باید از اهلیت و شایستگی قانونی برای انجام معامله‌های مالی برخوردار باشند. بلوغ، عقل و رشد از شروط اهلیت محسوب می‌شوند به همین دلیل معاملات اشخاص غیررشید، صغیر و مجنون، محکوم به بطلان و فاقد هرگونه اثر و اعتبار حقوقی است.

مشتری و بایع باید قصد و اراده‌ی امضا و ایجاد عقد مرابحه را داشته باشند. معامله اشخاص مست، بیهوش، غافل و خواب آلوده به دلیل فقدان قصد و اراده، باطل محسوب می‌شود زیرا قصد یکی از عناصر اساسی صحت و امضای عقد بیع است.

مشتری و بایع باید با اختیار کامل، عقد بیع را امضا و ایجاد کنند. بیع مرابحه‌‌ای که مشتری و بایع به وسیله اکراه و تهدید آن را امضا و ایجاد کرده‌اند، صحیح است اما نفوذ و اثر حقوقی این عقد مشروط به اعلام رضایت فردی خواهد بود که تهدید به امضای عقد شده است.

بایع باید مالک مالی باشد که به صورت مرابحه مورد معامله قرار می‌دهد یا آنکه باید از جانب مالک آن، اجازه معامله کردن مال مورد نظر را داشته باشد.

بیع فضولی به معامله‌ای گفته میشود که در آن شخصی مال متعلق به دیگری را بدون کسب اجازه او می‌فروشد. بیع فضولی نیز صحیح است اما اعتبار و نفوذ حقوقی آن مشروط به اجازه صاحب مال است.

مَبیع عقد مرابحه چیست ؟

به مالی که مورد معامله قرار می‌گیرد در اصطلاح حقوقی، مبیع گفته می‌شود.

در عقد مرابحه لازم است که مبیع:

1. مالیت داشته باشد: یعنی از نظر عرف مال به حساب بیاید و ارزش اقتصادی داشته باشد.
2. قانون گذار خرید و فروش مبیع را ممنوع نکرده باشد. معامله اموال موقوفه، سلاح غیر مجاز و مشروبات الکلی به دلیل ممنوعیت خرید و فروش آن ها از سوی قانون گذار، باطل است.
3. مبیع در بیع مرابحه باید به گونه‌ای باشد که بایع بتواند آن را به خریدار تحویل بدهد یا خود خریدار توانایی دسترسی پیدا کردن به آن را داشته باشد.
4. مالکیت تمامی اموال و اشیایی که مطابق با عرف و عادت مردم متعلق به مبیع هستند به موجب بیع مرابحه به مشتری منتقل می‌شود اما اموالی که جزئی از مبیع به شمار نمی‌روند در مالکیت بایع باقی می‌مانند و در اثر بیع مرابحه به مشتری منتقل نخواهند شد. البته مشتری و بایع می‌توانند برخلاف این امر با یکدیگر توافق کنند. برای مثال کابینت جزئی از لوازم متعلق به خانه است و در اثر بیع مرابحه به مشتری منتقل می‌شود اما تابلو فرشی که به دیوار خانه نصب شده است متعلق به آن نیست و مالکیت آن در اثر بیع مرابحه به مشتری منتقل نمی‌شود.

ثَمن مرابحه

به بهای مال مورد معامله در عقد مرابحه ؛ ثمن گفته می‌شود. در بیع مرابحه میزان ثمن و نحوه پرداخت آن به وسیله توافق بایع و فروشنده تعیین ‌می‌شود.

ثمن در بیع مرابحه می‌تواند پول یا مال باشد. باید نوع و میزان ثمن بیع مرابحه در هنگام تنظیم و ایجاد معامله معلوم و مشخص شود. مجهول بودن ثمن، مردد بودن آن و همچنین مشخص نبودن میزان ثمن باعث باطل شدن بیع می‌شود.

بیع مرابحه براساس نحوه پرداخت ثمن می‌تواند به یکی از روش‌های زیر تنظیم و امضا می‌شود:

1. بیع مرابحه به صورت نقد: مشتری هم زمان با تحویل گرفتن مبیع، ثمن را به بایع پرداخت می‌کند.
2. بیع مرابحه به صورت نسیه: مشتری مبیع را تحویل گرفته است اما پرداخت ثمن از سوی او همراه با تاخیر انجام خواهد شد؛
3. بیع مرابحه به صورت سلف: مشتری ابتدا ثمن را پرداخت می‌کند و مبیع همراه با تاخیر به او تحویل داده می‌شود.

سود مرابحه و شرایط صحت آن در فقه و حقوق

سود مرابحه عبارت است از مبلغی که بایع به عنوان مازاد بر بهای تمام‌شده (قیمت خرید، هزینه‌های معقول مربوط به خرید، حمل و نگهداری و هزینه‌های مستقیم موثّق) بر می‌دارد و آن را در ثمن فروش منظور می‌سازد. سود مرابحه لزوماً یک عدد ثابت یا درصدی قابل تعیین است که باید صریح و معلوم بین طرفین توافق شود.

شرایط شرعی و حقوقی مشروعیت سود مرابحه

برای اینکه سود مرابحه از دیدگاه فقهی و حقوقی صحیح و مشروع تلقی شود، لازم است دست‌کم موارد زیر رعایت شود:

1. آشکار بودن سود و اطلاع‌رسانی کامل به مشتری: بایع باید میزان سود (یا نحوه تعیین آن) و اجزاى قیمت تمام‌شده را به مشتری اعلام کند؛ مخفی‌کاری یا ابهام در اعلام سود، مشروع نیست.
2. قابل تعیین و معلوم بودن سود در زمان عقد: سود باید در زمان انعقاد عقد، معلوم یا قابل محاسبه باشد؛ شروط مجهول یا مردد بودن درباره مقدار سود، باعث بطلان بیع می‌شود.
3. تملیک و تحویل واقعی مبیع به بایع قبل از انعقاد عقد بیع مرابحه یا همزمان با آن: برای تفکیک مرابحه از معاملات ربوی، بایع باید مالکیت واقعی یا اختیار قانونی نسبت به کالای موضوع معامله را داشته باشد و عملاً خرید و تملیک صورت گرفته باشد.
4. وجود ریسک و هزینه برای فروشنده در مرحله خرید: فروشنده باید ریسک و هزینه‌هایی را که بابت تهیه کالا متحمّل شده‌ است پذیرفته باشد؛ اگر معامله صرفاً صوری یا برای بایع بی‌ریسک باشد، برخی فتاوی آن را محل اشکال می‌دانند.
5. عدم تبدیل فروش به وام ربوی: اگر چه تفاوت مرابحه با ربا ماهوی است، اما چنانچه عقد طوری تنظیم شود که در حقیقت پول مقابِل پول (قرض با افزایش مبلغ) باشد بدون انتقال واقعی کالا و ریسک، ممکن است عنوان ربا یا صوری بودن یابد.
6. توافق طرفین بر نحوه پرداخت و تبعات تأخیر: هر گونه افزایش یا جریمه بابت تأخیر باید صریح در عقد درج شود و تابع مقررات ناظر بر عقود مالی و آیین‌نامه‌های بانکی باشد (در موارد بانکی، دستورالعمل‌ها و مصوبات مرجع ذی‌صلاح ملاک است).

تمایز سود مرابحه از ربا (اختلاف ماهوی)

در مرابحه، افزایشِ ثمن ناظر بر یک «معامله خرید و فروش» است؛ فروشنده ابتدا کالا را تهیه (خرید، تحصیل مالکیت) می‌کند و سپس به‌عنوان فروشنده با اضافه‌قیمت می‌فروشد.

در ربا، معمولاً مبادله پول در برابر پول با وعده بازپرداخت بیش از اصل صورت می‌گیرد که ماهیت قرضی و بهره‌ای دارد.

معیار شرعی تفکیک: وجود معامله واقعی با تملیک و ریسک و افشای قیمت و سود در مرابحه، آن را از ربا متمایز می‌سازد.

نکته: باید بدانید که نگارش عقد مرابحه دارای ظرایف خاص و زیادی است. لذا حتما باید با یک متخصص تنظیم عقد در این خصوص، مشورت کافی انجام شود و صرف داشتن اطلاعات عمومی در این خصوص، برای نگارش یک عقد دقیق، کافی نخواهد بود.

ویژگی‌های حقوقی عقد مرابحه چیست؟

بیع مرابحه ، عقدی معین، لازم، معوض و تملیکی است. در ادامه بیشتر درباره این موارد توضیح می‌دهیم.

قانون مدنی به صراحت از بیع مرابحه نام نبرده است اما در ماده 338، عقد بیع را توضیح می‌دهد. توضیح ماده 338 درباره بیع، مطلق است و به همین دلیل تمام انواع بیع که به صورت قانونی و مشروع تنظیم و امضا شده باشند را شامل می‌شود. بنابراین، توضیح ماده 338 و قواعد بیع قانون مدنی، شامل عقد مرابحه نیز می‌شود.

لازم به ذکر است که در ماده 1 دستور العمل اجرایی عقد مرابحه که در سال 1390 به تصویب شورای پول و اعتبار رسید، بیع مرابحه توضیح داده شده است.

بیع مرابحه ، یک عقد لازم محسوب می‌شود و مشتری و بایع نمی‌توانند به اراده و دلخواه خود آن را به هم بزنند و فسخ آن فقط در سه حالت امکان پذیر است:

1. مشتری و بایع با توافق یکدیگر بیع مرابحه را اِقاله کنند؛
2. بیع مرابحه به وسیله یکی از خیارات قانونی فسخ شود؛
3. در ضمن بیع مرابحه ، برای مشتری یا بایع حق فسخ عقد شرط شده باشد و آن‌ها با استفاده از این حق، عقد را فسخ کنند.

پیشنهاد ما

برای انجام معاملات خود، حتما به اهمیت تنظیم یک سند معتبر و قانونی توجه داشته باشید. عقد مرابحه ، یک توافق برای نوع خاصی از معامله است. به همین دلیل لازم است که درباره آن اطلاعات دقیقی در اختیار داشته باشید. به همین منظور پیشنهاد می‌کنیم که حتما درباره این عقد، با مشاوران حقوقی گفتگو کنید. با ثبت درخواست مشاوره حقوقی تلفنی ، با شما تماس می‌گیریم. علاوه براین، برای تنظیم این عقد، می‌توانید درخواست تنظیم قرارداد اختصاصی ثبت کنید.