خیار غبن چیست و چگونه از ضرر و زیان طرفین یک معامله جلوگیری می‌کند؟

غَبن از نظر لغوی به معنای ضرر و زیان رساندن یا فریب دادن و گول زدن دیگری است. غبن زمانی ایجاد می‌شود که مال خود را به قیمت کمتر از قیمت واقعی آن بفروشید یا کالایی را بیشتر از قیمت واقعی آن خریداری کنید. البته این خرید و فروش باید همراه با جهل خریدار یا فروشنده باشد. واژه خیار نیز به معنای داشتن اختیار است. در اصطلاح حقوقی به اختیاری که یک شخص برای به هم زدن معامله دارد، خیار گفته می‌شود. به این معنا که امضای یک قرارداد باعث ایجاد اختیار فسخ معامله برای هر یک از طرفین آن خواهد شد. خیار غبن زمانی ایجاد می‌شود که انجام معامله باعث تحمیل ضرر و زیان زیادی به خریدار یا فروشنده شود و این ضرر و زیان غیر قابل چشم پوشی باشد.

در چنین حالتی، خریدار یا فروشنده‌ای که ضرر و زیان دیده است با استناد به خیار غبن می‌تواند معامله را فسخ کند. در قانون مدنی شرایط و ضوابط ویژه‌ای برای تحقق این خیار و استناد به آن پیش بینی شده است که در ادامه این نوشته، علاوه بر پاسخ جامع‌تر به این سوال که « خیار غبن چیست »، آن شرایط و ضوابط قانونی را نیز بررسی می‌کنیم.

پذیرش خیار غبن در قانون مدنی

اصل لازم بودن قراردادها یکی از اصول پذیرفته شده در اغلب نظام‌های حقوقی دنیا است که در فقه اسلامی از آن تحت عنوان، اصاله اللزوم یاد می‌شود. به موجب این اصل، تمام قراردادها لازم و غیر قابل فسخ هستند مگر در صورتی که جایز الفسخ بودن آن‌ها به صورت قطعی و مسلم برای ما به اثبات رسیده باشد. انحلال و فسخ قراردادهای لازم به اجازه قانون گذار بستگی دارد. به عبارت دیگر، فسخ قراردادهای لازم در شرایطی امکان پذیر خواهد شد که قانونگذار پیش بینی کرده است. در قانون مدنی به اختیار فسخ قراردادهای لازم، خیار گفته می‌شود.

باید بگوییم که نظام حقوقی اسلام، ضمن پذیرش اصاله اللزوم، شرایط فسخ قراردادهای لازم را نیز پیش بینی کرده است. در نظام حقوقی کشور ما نیز ماده 396 قانون مدنی به شمارش و تعیین اختیارات فسخ قراردادهای لازم اختصاص پیدا می‌کند. اختیارات شمارش شده در این ماده 10 نوع هستند و اختیار فسخی که در نتیجه غبن به وجود آمده نیز یکی از انواع آن‌ها است.

شرایط تحقق و موارد قابل استناد

در ابتدا باید بگوییم قراردادهایی به واسطه استناد به اختیارات ناشی از غبن، فسخ می‌شوند که مُعَوَض باشند. قرارداد معوض به قراردادی گفته می‌شود که دارای دو عوض است. در اصطلاح حقوق مدنی به دو عوض قراردادهای معاوضی، عوضین می‌گویند. برای مثال، مال فروخته شده و بهای آن عوضین معامله هستند که با یکدیگر مبادله خواهند شد.

همچنین لازم به ذکر است که خیار غبن در قانون مدنی از خیارات مشترک است. به عبارت دیگر، این خیار به هیچ یک از طرفین قراردادهای لازم اختصاص ندارند و از سوی هر یک از آن‌‎ها قابل استناد خواهد بود. بنابراین، همانطور که خریدار می‌تواند به این حق استناد کند، فروشنده نیز حق استناد به آن را دارد.

پس از ذکر مقدمات بالا، در ادامه شرایط استناد به خیار ناشی از غبن را بررسی می‌کنیم:

1. در شرایطی که مال مورد معامله بسیار ارزان‌تر از قیمت واقعی آن، فروخته شده است یا آنکه قیمت مال منقول یا غیر منقول خریداری شده بسیار گران‌تر از قیمت واقعی آن باشد؛
2. در صورتی که ما به تفاوت بهای پرداخت شده بابت مال مورد معامله با قیمت واقعی آن، غیر قابل چشم پوشی و مسامحه باشد؛
3. خریدار یا فروشنده‌ای که متحمل ضرر و زیان شده‌اند، از بهای واقعی مال مورد معامله بی اطلاع باشند.

آیا خیار غبن در معامله ملک تحقق پیدا می‌کند؟

معامله ملک به واسطه توافق میان خریدار و فروشنده امضا و ایجاد می‌شود و باید گفت که تعیین بهای ملک مورد معامله از شرایط صحت آن است. تعیین بهایی که باید بابت ملک مورد معامله پرداخت شود به توافق میان خریدار و فروشنده بستگی دارد. باید بگوییم که غبن در تمام معاملات اعم از معامله اموال منقول و غیر منقول تحقق پیدا می‌کند. بنابراین برای فسخ قراردادهایی که برای معامله اموال غیر منقول تنظیم و امضا شده‌اند نیز می‌توان به اختیار ناشی از غبن استناد کرد.

خیار غبن در معامله ملک هنگامی تحقق پیدا می‌کند که ملک مورد معامله بسیار ارزان‌تر یا گران‌تر از قیمت واقعی آن، فروخته یا خریداری شده باشد. بی اطلاعی خریدار یا فروشنده‌‌ نسبت به قیمت واقعی ملک مورد معامله از دیگر شرایط تحقق خیار غبن در معامله ملک است. به عبارت دیگر، خریدار در صورتی از حق استناد به این اختیار برخوردار می‌شود که نسبت به قیمت واقعی ملک مورد معامله بی‌اطلاع باشد و آن را بسیار گران‌تر از قیمت واقعی، معامله کند. فروشنده نیز در شرایطی می‌تواند به حق ناشی از غبن استناد کند که نسبت به قیمت واقعی ملک فروخته شده بی اطلاع باشد و آن را بسیار ارزان‌تر از قیمت متداول در بازار املاک و مستغلات معامله کند.

منظور از خیار غبن در معامله خودرو چیست ؟

در مطالب قبلی این نوشته نیز گفتیم که برای فسخ قراردادهایی که برای معامله اموال منقول تنظیم می‌شوند نیز می‌توان به اختیار ناشی از غبن استناد کرد. بنابراین، شرایط استناد به خیار غبن در معامله خودرو نیز تحقق پیدا می‌کند. اگر شخصی خودروی خود را بفروشد یا خودروی دیگری را بخرد و بعد از انجام معامله و امضای قرارداد متوجه شود که ضرر کرده و این ضرر نیز ناشی از بی اطلاعی او نسبت به قیمت واقعی مال مورد نظر است، با استناد به اختیار ناشی از غبن می‌تواند معامله را فسخ کند. به همین دلیل، می‌توان گفت که شرایط تحقق خیار غبن در معامله خودرو عبارت است از:

1. یک طرف معامله اعم از خریدار یا فروشنده نسبت به قیمت روز و ارزش واقعی خودروی فروخته شده بی اطلاع باشند؛
2. خودروی مورد معامله بسیار ارزان‌تر یا گران از قیمت واقعی و کارشناسی آن، فروخته یا خریداری شده باشد.

لازم به ذکر است که اگر شخص متضرر در هنگام امضای قرارداد از قیمت واقعی خودروی مورد معامله اطلاع داشته باشد دیگر خیار غبن در معامله خودرو تحقق پیدا نمی‌کند.

اسقاط کافه خیارات ولو خیار غبن یعنی چه ؟

همان گونه که در مطالب قبلی این نوشته نیز توضیح دادیم، در ماده 396 قانون مدنی ده نوع خیار برای فسخ قرارداد لازم الاجرا پیش بینی شده است. قانونگذار شرایط تحقق و استناد به این اختیارات را نیز مشخص می‌کند. اگر شرایط تحقق و استناد به این خیارات مهیا شده باشد باعث ایجاد حق فسخ برای هر یک از طرفین قراردادهای لازم یا هر دوی آن‌ها می‌شود. حق فسخ که به واسطه استناد به اختیارات قانونی برای طرفین قراردادهای لازم به وجود می‌آید، یک حق قابل اسقاط است.

بنابراین اسقاط حق فسخ ناشی از خیار غبن در قانون مدنی نیز امکان پذیر خواهد شد. حق فسخ ناشی از خیار مربوط به غبن یا دیگر اختیارات قانونی می‌تواند در هنگام امضای قراردادهای لازم یا پس از امضای آن‌ها ساقط شود. قید عبارت «اسقاط کلیه خیارات ولو خیار ناشی غبن» در قرارداد به این معنا است که طرفین حق فسخ ناشی از استناد به تمام خیارات قانونی را ساقط کرده‌اند حتی اگر خیار ایجاد شده ناشی از غبن باشد.

آیا خیار غبن فسخ معامله قابل اسقاط است؟

همانطور که گفتیم طرفین قراردادهای لازم در هنگام تنظیم قرارداد می‌توانند حق استناد به خیار ناشی از غبن را از خود ساقط کنند. همچنین باید به این نکته توجه داشته باشیم که خیار ناشی از غبن از خیارات فوری است. یعنی، تاخیر در استناد به این خیار باعث ساقط شدن حق فسخ ناشی از آن می‌شود. بنابراین، از دیگر موارد اسقاط خیار غبن فسخ معامله ، تاخیر در استناد به آن است. به همین دلیل، خریدار یا فروشنده‌ای که ضرر می‌کند پس از اطلاع از قیمت واقعی مال مورد معامله، اگر مایل به فسخ قرارداد باشد باید در اولین فرصت مناسب اقدام کند در غیر این صورت، خیار غبن فسخ معامله ساقط می‌شود.

نکات حقوقی مهم برای قرارداد شما

خیار غبن می‌تواند از ضرر و زیان اشخاصی که از بهای واقعی مال مورد معامله بی‌اطلاع هستند، جلوگیری کند. در اغلب قراردادها، خیار غَبن ساقط می‌شود. به شما توصیه می‌کنیم که اگر خیار غبن را در قرارداد ساقط می‌کنید، در عوض آن تضامین و شرایط مناسب دیگری را برای قرارداد در نظر بگیرید تا بدین وسیله از ورود ضرر و زیان به شما جلوگیری شود. برای تنظیم اختصاصی قراردادی که در آن تضامین مناسب برای جلوگیری از زیان شما پیش بینی شده است، می‌توانید از خدمات تنظیم قرارداد استفاده کنید. برای آشنایی با خیار غبن و شرایط اسقاط یا عدم اسقاط آن نیز این امکان برای شما وجود دارد که از خدمات مشاوره حقوقی تلفنی بهره ببرید.