تعریف ولی خاص و انواع آن، به همراه شرایط قانونی عزل ولی خاص در حقوق ایران

ولایت در زبان فارسی به معنای سلطنت، حکم، حکومت و زمامداری است. واژه ولایت از ولی گرفته می‌شود. «ولی» نیز به معنای حب و دوستی، نصرت و یاری، متابعت و سرپرستی است. ولایت یکی از مهمترین نهادهای فقه اسلامی و نظام حقوقی کشور ما است. از نظر فقهی و حقوقی، ولایت به معنای قدرت و اختیاری است که قانون به یک شخص می‌دهد تا از اموال اشخاص محجور نگهداری و محافظت کند. به شخصی که از این اختیار برخوردار شده است، «ولی» گفته می‌شود. محجور نیز به فردی می‌گویند که از دخل و تصرف در امور مالی یا غیر مالی خود ممنوع است. در فقه امامیه و قانون مدنی، ولی به دو نوع عام و خاص تقسیم می‌شود. ولی خاص نیز به فردی گفته می‌شود که امور حقوقی مربوط به افراد محدود و معینی را در حدود قانون انجام خواهد داد.

از طرف دیگر، ولی عام کسی است که امور مادی یا غیر مادی مربوط به عموم افراد را در چهارچوب قانونی انجام می‌دهد. در این نوشته قصد داریم از شرایط نصب، عزل و حدود اختیارات اشخاصی صحبت کنیم که به عنوان ولی خاص وظیفه محافظت و نگهداری از اموال اشخاص محجور را بر عهده دارند.

تعریف ولی خاص و ولایت عام در حقوق مدنی

در حقوق مدنی، نهاد ولایت به دو نوع عام و خاص تقسیم می‌شود که در ادامه، هر یک از آن‌ها را بررسی می‌کنیم:

1. ولایت عام: ولی عام ، کسی است که امور حقوقی مربوط به عموم افراد را در حدود و چهارچوب قانونی انجام می‌دهد. حاکم، ولایت عموم مردم را بر عهده دارد و از سوی مراجع قانونی دارای صلاحیت، برای این سمت انتخاب می‌شود. در نظام حقوقی ما، دادستان و دادرس از سمت حاکم برخوردار هستند و قانونگذار انجام امور حقوقی معینی را به آن‌ها محول کرده است. صدور حکم موت فرضی، حکم طلاق غائب مفقود الاثر، حکم حجر، تعیین قیم برای حفظ اموال افراد مجنون، تعیین و نصب امین برای اداره اموال غائب و طفل متولد نشده، از جمله اختیاراتی است که دادستان و دادرس به عنوان ولی عام از آن برخوردار هستند؛
2. ولی خاص : به شخصی که می‌تواند امور مالی و غیر مالی اشخاص معین را در حدود قانون انجام بدهد، ولی خاص گفته می‌شود. این نوع از ولایت در ماده 1194 قانون مدنی تعریف شده است. به موجب این ماده، افراد زیر ولی خاص طفل محسوب می‌شوند:

• پدر؛
• جد پدری؛
• وصی منصوب از جانب پدر؛
• وصی منصوب از سوی جد پدری.

ولی خاص کیست ؟

در قسمت قبلی این نوشته توضیح دادیم که ولی خاص در ماده 1194 قانون مدنی تعریف و شرایط اجرای آن نیز مشخص شده است. با توجه به این ماده می‌توانیم بگوییم که ولایت خاص به دو نوع ولی قهری و وصایت تقسیم می‌شود. ولایت قهری به پدر و جد پدری اختصاص دارد. در ابتدا باید بگوییم که وصایت به معنای وصیت کردن است. شرایط تعیین و نصب وصی برای نگهداری از اموال محجوران در ماده 1188 قانون مدنی مشخص می‌شود. به موجب این ماده، هر یک از پدر و جد پدری می‌توانند برای نگهداری، تربیت و محافظت از دارایی‌های اولادی که تحت سرپرستی و ولایت آن‌ها هستند، وصی تعیین کنند. با توجه به این ماده، شرایط نصب و تعیین وصی از قرار زیر است:

1. مهمترین شرط قابل ذکر این است که تنها پدر و جد پدری می‌توانند برای اداره امور مالی و غیر مالی محجوران، وصی تعیین کنند. بنابراین، کسی جز پدر و جد پدری حق ندارد که برای اداره امور مالی و غیر مالی محجورین، وصی در نظر بگیرد.
2. تعیین وصی برای نگهداری از اموال محجورین در صورتی امکان پذیر می‌شود که پدر یا جد پدری فوت کرده باشد؛
3. وصی زمانی می‌تواند در امور مالی و غیر مالی محجور دخالت و دخل و تصرف کند که هیچ یک از پدر یا جد پدری در قید حیات نباشند؛

همچنین براساس ماده 1190 ق.م، پدر و جد پدری می‌توانند به وصی اختیار بدهند که وصی دیگری را از جانب خود برای نگهداری از اموال محجورین تعیین کند. بنابراین با توجه به این ماده، می‌توانیم بگوییم که علاوه بر پدر و جد پدری، وصی منصوب از جانب‌ آن‌ها نیز، در صورتی که اختیار تعیین وصی به او داده شده باشد، می‌تواند برای اداره امور مالی و غیر مالی محجوری که تحت سرپرستی و ولایت او است، وصی تعیین کند.

پدر و چد پدری؛ ولی خاص اطفال محسوب می‌شوند

در اصطلاح حقوق مدنی به ولایت پدر و جد پدری، ولایت قهری نیز گفته می‌شود. دلیل قهری و اجباری بودن ولایت پدر و جد پدری این است که به موجب حکم مستقیم قانون ایجاد می‌شود. بنابراین، به محض اینکه کودکی به دنیا می‌آید تحت ولایت و سرپرستی پدر و جد پدری خود قرار می‌گیرد. مطابق با ماده 1180 قانون مدنی، افراد نابالغ، مجنون و غیر رشید، تحت سرپرستی و ولایت قهری پدر و جد پدری خود هستند. با توجه به ماده فوق، می‌توان گفت محجورینی که تحت ولایت قهری پدر و جد پدری خود قرار دارند، به سه دسته تقسیم می‌شوند:

1. صغیر: شخصی صغیر نامیده خواهد شد که هنوز به سن بلوغ شرعی نرسیده باشد؛
2. غیر رشید: منظور از غیر رشید نیز فردی است که تصرفات مالی او عاقلانه نخواهد بود؛
3. مجنون: فردی که قوای فکری و مغزی او مختل شده، مجنون است.

شرایط قانونی وصی به عنوان ولی خاص اطفال

وصی که از جانب پدر و جد پدری تعیین می‌شود، باید از برخی شرایط قانونی لازم برخودار باشد. در ادامه، شرایط قانونی وصی منصوب از جانب پدر و جد پدری را بررسی می‌کنیم:

1. کبیر بودن وصی: فردی که از سوی ولی خاص به عنوان وصی تعیین می‌شود، باید بالغ باشد؛
2. رشید بودن وصی: به فردی که تصرفات مالی او عاقلانه است، رشید می‌گویند. در رویه قانونی کشور ما، افرادی که به سن 18 سال تمام شمسی رسیده‌اند، رشید فرض می‌شوند. بنابراین، سن وصی منصوب از جانب پدر و جد پدری، نباید کمتر از 18 سال تمام شمسی باشد؛
3. عاقل بودن وصی: فردی می‌تواند وظیفه تربیت، محافظت و نگهداری از اموال محجورین را بر عهده بگیرد که در سلامت عقلی کامل باشد. بنابراین، پدر و جد پدری نمی‌توانند فردی را که مشاعر او مختل شده یا قوای مغزی و ادراکی او از بین رفته است را به عنوان وصی تعیین کنند؛
4. مسلمان بودن وصی: مطابق با ماده 1192 قانون مدنی، اگر پدر و جد پدری مسلمان باشند، برای اداره امور مالی و غیر مالی طفل، نمی‌توانند وصی غیر مسلمان تعیین کنند.

وظایف و حدود اختیارات

وصی در صورتی می‌تواند در امور مالی و غیر مالی محجور دخالت کند که هیچ یک از پدر یا جد پدری او در قید حیات نباشند. بنابراین، وظیفه و مسئولیتی که وصی نسبت به فرد محجور دارد، بعد از فوت پدر و جد پدری شروع می‌شود. وصی باید مطابق با وصیت پدر یا جد پدری محجور، از او نگهداری کند. همچنین، وصی در صورتی می‌تواند در اموال و دارایی‌های محجور دخل و تصرف کند که مصلحت مالی و غیر مالی او را در نظر گرفته باشد. بنابراین، وصی نمی‌تواند اقدامی انجام بدهد که باعث ورود ضرر و زیان و خسارت به محجور شود.

بهتر است بدانیم که:

وصیت نامه‌ای که به منظور تعیین وصی امضا می‌شود، باید به گونه‌ای تنظیم شده باشد که مانع از تضییع حقوق و منافع قانونی محجورینی شود که وصی به واسطه امضای این وصیت نامه، ولایت و سرپرستی آن‌ها را بر عهده می‌گیرد. همچنین تمام حدود و اختیاراتی که پدر یا جد پدری طفل برای وصی در نظر گرفته‌اند، باید به صورت دقیق در این وصیت نامه نوشته شود. بهتر است که این وصیت نامه را با کمک افرادی بنویسید که در این زمینه از دانش و تجربه کافی برخوردار هستند. برای تنظیم وصیت‌نامه‌ای که مطابق با شرایط شما و حقوق و منافع قانونی طفل تنظیم شده باشد، می‌توانید از خدمات تنظیم قرارداد تیم رکلا استفاده کنید.

همچنین اگر در خصوص سایر ابعاد و شرایط این مساله سوال دارید، خدمات مشاوره حقوقی تلفنی را به شما پیشنهاد می‌کنیم.