قرارداد مرابحه بانک چیست؟ (بررسی این قرارداد در نظام بانکداری اسلامی)
نظام بانکی ایران پس از انقلاب تحولات اساسی پیدا کرد و در این راستا تطبیق دادن قراردادهای بانکی با فقه امامیه و شرع دین اسلام از اهمیت بسیار زیادی برخوردار شد. در راستای حذف نرخ ثابت بهره بانکی که از دیدگاه شرعی نوعی ربا تلقی می‌شد، قانون عملیات بانکی بدون ربا به تصویب رسید. مطابق با قانون فوق الذکر بانک‌ها موظف هستند که برای ارائه خدمات مالی به مشتریان خود از عقود اسلامی مانند؛ جُعاله، مُزارعه، مساقات، اجاره و دیگر عقود استفاده کنند. در ماده 98 قانون پنجم برنامه توسعه، مصوب سال 1389 قرارداد مرابحه بانک به عقود اسلامی مذکور در تبصره ماده 3 قانون نظام بانکی بدون ربا افزوده شد.
در این نوشتار به طور مختصر این نوع از قرارداد بانکی و نحوه ارائه خدمات مالی و بانکی به وسیله قرارداد مرابحه را برای شما توضیخ خواهیم داد.
این قرارداد، یکی از انواع قرارداد مرابحه محسوب می‌شود.
قرارداد مرابحه بانکی چیست ؟
مرابحه لغتی عربی از ریشه رُبح و به معنای افزایش، سود و بهره است. مرابحه به عنوان یکی از روش‌های تنظیم و امضای قرارداد بیع مورد تایید دین اسلام و فقهای امامیه قرار گرفته است. بحث از مرابحه و تعیین کردن شرایط و قواعد آن، سابقه‌ای طولانی دارد و تقریباً در تمامی کتاب‌های فقهی مربوط به بیع، عقد مرابحه تعریف و قواعد آن نیز مشخص شده است.
این قرارداد یکی از انواع قرارداد بیع است که در آن فروشنده قیمت خرید کالای مورد معامله و هزینه‌های مربوط به آن و همچنین مقدار سودی که برای خودش در نظر گرفته است را به مشتری اطلاع می‌دهد و پس از آن، کالا را به او می‌فروشد.
قرارداد مرابحه بانکی ، نوعی توافق میان بانک و مشتریان آن است. در عقد مرابحه بانکی ، بانک کالاهای مورد تقاضای مشتریان خود را از عرضه کنندگان و تولید کنندگان آنها می‌خرد و با افزودن درصدی سود به مشتریان خود می‌فروشد. بانک ملزم است؛ قیمت خرید مال مورد معامله، هزینه‌های مربوط به آن و درصد سودی که برای خودش در نظر گرفته است را به طور شفاف به مشتری اعلام کند.
پرداخت بهای کالاهایی که به واسطه قرارداد مرابحه از بانک خریداری شده است می‌تواند به صورت نقد یا نسیه باشد. همچنین بازپرداخت بهای کالاها می‌تواند به صورت اقساط در سر رسید معین نیز تعیین شود.
ارکان مرابحه در بانکداری اسلامی
ارکان قانون و تشکیل دهنده قرارداد مرابحه در نظام بانکداری اسلامی عبارت است از:
- طرفین قرارداد: مرابحه قراردادی است که به وسیله توافق میان فروشنده (بانک) و خریدار (مشتری) امضا و ایجاد می‌شود.
- موضوع معامله: کالا یا خدمتی که بانک به تقاضای مشتری خریداری کرده است و سپس به او می‌فروشد، موضوع این قرارداد را تشکیل می‌دهد.
- تعیین سود: مشخص و معین بودن سود بانک (یعنی ما به تفاوت قیمت تمام شده مال موضوع معامله و قیمت فروش آن به مشتری) یکی از ارکان اصلی تشکیل دهنده قرارداد مرابحه در بانکداری اسلامی را تشکیل می‌دهد.
انواع مرابحه در بانکداری اسلامی
در ادامه این مقاله به انواع مرابحه در بانکداری اسلامی اشاره خواهیم کرد:
قرارداد مرابحه بانک براساس نوع خرید کالای مورد تقاضای مشتری
- به صورت عادی: در مرابحه عادی، عمل بانک مانند رفتار یک تاجر است. در این حالت بانک مال یا اموالی را خریداری می‌کند و منتظر مشتری می‌ماند و هر زمان که مشتری به او مراجعه و تقاضای خرید مالی را کرد؛ ابتدا سود خود را حساب و به قیمت خرید مال اضافه می‌کند و سپس به مشتری می‌فروشد.
- به صورت سفارشی: در مرابحه سفارشی، بانک قبل از تقاضا و مراجعه مشتری به خرید کالا اقدام نمی‌کند بلکه هنگامی که مشتری به او مراجعه کرد و تقاضای کالای خاصی را داشت، نسبت به خرید آن کالا اقدام می‌کند. بانک باید قیمت خرید مال و همچنین سود خود را به مشتری اعلام و پس از آن نسبت به فروش کالا اقدام کند.
نکته: در مرابحه سفارشی، بانک اقلام و مواد مورد مورد نیاز واحدهای صنعتی و تولیدی را به تقاضای آنان می‌خرد و به وسیله قرارداد مرابحه به آنان واگذار می‌کند. در برخی موارد نیز بانک به تقاضای خانوار، خانه مورد تقاضای آنها را می‌خرد و سپس در قالب تنظیم قرارداد مرابحه و به صورت نقد یا اقساط به آن خانوار می‌فروشد.
نکته: در معاملات بانکی، مرابحه سفارشی نسبت به مرابحه عادی بیشتر رواج دارد و ظاهراً این نوع از مرابحه در روایات زیادی آمده و به مشروع بودن آن نیز تأکید شده است.
قرارداد مرابحه بانک از لحاظ شیوه انجام معامله دو حالت دارد؛
- مرابحه اصالتی: در مرابحه اصالتی بانک، شخصاً کالاهای مورد نیاز مشتری را خریداری می‌کند و سپس با افزودن سود خود، کالا را به مشتری می‌فروشد.
- مرابحه وکالتی: بانک به مشتری وکالت می‌دهد. مشتری نیز به وکالت از بانک کالاهای مورد نیاز خود را می‌خرد. در مرابحه وکالتی، بانک اموالی که مشتری به وکالت از او خریده است را با افزودن مبلغی به عنوان سود به مشتری می‌فرشد.
نکته: مرابحه در بانکداری اسلامی به هر دو روش اصالتی و وکالتی انجام می‌شود. در کالاهایی که گران قیمت هستند، بانک به صورت مستقیم در امر خرید آنها دخالت می‌کند اما در معاملات کالاهای خُرد به مشتری وکالت در خرید می‌دهد.
شرایط قرارداد مرابحه بانکی چیست؟
مطابق با دستور العمل اجرایی قرارداد مرابحه مصوب سال 1390، مرابحه در بانکداری اسلامی باید واجد شرایطی باشد که در ادامه می‌آوریم:
- اموالی که به وسیله مرابحه به خریدار واگذار می‌شوند باید در هنگام امضای این قرارداد در عالم خارج وجود داشته باشند.
- بانک باید قیمت تمام شده مالی که به تقاضای مشتری خریداری کرده است و همچنین میزان سود خود را به طور دقیق برای مشتری مشخص و معین کند.
- بانک، قبل از تنظیم و امضای قرارداد مرابحه باید به وسیله استعلام گرفتن از مراجع قانونی و قضایی مربوط، در خصوص بدهکار نبودن مشتری و عدم صدور چک برگشتی توسط او مطمئن شود.
- قبل از امضای قرارداد مرابحه ، بانک طرف قرارداد باید تحقیقات و بررسی‌های لازم را در خصوصی عدم تبانی میان مشتری و تولید کننده یا عرضه کننده کالای مورد تقاضای او، انجام دهد.
- بانک طرف قرارداد مرابحه علاوه بر قیمت خرید و هزینه نگهداری مال مورد تقاضای مشتری، باید میزان سودی که برای خود در نظر گرفته است را نیز به مشتری اعلام کند.
چند نکته دیگر:
- در صورتی که پرداخت مبلغ قرارداد مرابحه به صورت قسطی و زمان بازپرداخت مبلغ آن بیشتر از سه سال باشد؛ بانک موظف است که حداقل ده درصد از کل بهای مال مورد معامله را در هنگام امضای قرارداد مرابحه از مشتری بگیرد.
- بانک‌ها موظف هستند که قبل از خریداری اموال مورد تقاضای مشتریان از آنها تعهد کتبی بگیرند. به موجب این تعهد نامه، مشتریان به امضای قرارداد مرابحه و خریداری اموال مورد تقاضای خود از بانک ملزم می‌شوند.
- در مرابحه‌ای که بازپرداخت مبلغ آن به صورت اقساط است ، بانک طرف قرارداد باید از مشتری وثیقه و تضمین‌های کافی را بگیرد تا از بازپرداخت به موقع اقساط توسط مشتری، اطمینان خاطر حاصل کند.
- بانک، ملزم به بیمه اموالی است که به عنوان تضمین و وثیقه بازپرداخت اقساط مرابحه به او سپرده می‌شود. هزینه بیمه این اموال بر عهده مشتری قرار می‌گیرد.
- بانک‌ها باید در متن قرارداد مرابحه، رسمی و لازم الاجرا بودن آن را قید کنند.
نقش مشاوره حقوقی در انجام این قرارداد
اگر تصمیم دارید از این قرارداد بهره ببرید، باید به یاد داشته باشید که یکی از طرفین این قرارداد، بانک است. بنابراین، توافقات ابتدایی با بانک برای شما بسیار ضروری و مهم خواهد بود. در این خصوص پیشنهاد می‌کنیم که با دریافت مشاوره حقوقی از اشخاص مطلع درباره شرایط این قرارداد اطلاعات کسب کنید. همچنین در زمان مذاکره با بانک نیز، می‌توانید همراه با مشاور حقوقی خود حاضر شوید. در این راستا، استفاده از خدمات مشاوره حقوقی تلفنی را نیز به شما پیشنهاد می‌کنیم.
