شرط باطل و مبطل چیست و موارد استفاده از شرط مبطل در نظام قانونی ایران چگونه است؟

عقود به واسطه توافق میان دو یا چند شخص تحقق پیدا می‌کنند یا به عبارت دیگر، توافق میان دو یا چند شخص عامل ایجاد کننده یک قرارداد است. قانونگذار به اشخاص اجازه داده است که در هنگام تنظیم و امضای عقود درباره امور مختلف با یکدیگر توافق کنند. شرط در اصطلاح قانون مدنی به معنای یک توافق فرعی است که در ضمن یک عقد آورده می‌شود. یعنی عقد، توافق اصلی و شرط توافق فرعی است. این توافقات فرعی، مستقل نیستند و از عقد اصلی تبعیت می‌کنند. به همین دلیل، اگر عقد اصلی منحل شود، توافقات و شروط فرعی ضمن آن نیز منحل خواهند شد. شرط مبطل عقد به شروطی گفته می‌شود که از شرایط قانونی لازم برخوردار نیستند و باعث باطل شدن عقدی می‌شوند که در ضمن آن آورده شده‌ است.

شروطی که در ضمن یک عقد درباره آن‌ها توافق می‌شود باید از شرایط و تشریفات قانونی تبعیت کنند در غیر این صورت نه تنها باطل هستند بلکه ممکن است که باعث باطل شدن عقد اصلی نیز شوند. به عبارت دیگر می‌توان گفت که شروط مبطل، شرایط باطلی هستند که باعث باطل شدن عقد نیز می‌شوند. قانونگذار در قانون مدنی شروط باطلی که باعث باطل شدن عقود می‌شوند را مشخص کرده است که در ادامه این مقاله درباره آن‌ها صحبت خواهیم کرد.

شرط باطل و مبطل چیست ؟

عقد یک ماهیت حقوقی دو جانبه است که به واسطه توافق میان دو یا چند شخص تحقق پیدا می‌کند و آثاری حقوقی را به دنبال دارد. شرط ضمن عقد به معنای شرطی به نفع یا ضرر طرفین است که در عقد قید می‌شود. به عبارت دیگر می‌توان گفت که امضای یک عقد، تعهداتی اصلی و فرعی را برای طرفین آن به دنبال دارد. تعهدات اصلی طرفین یک عقد به واسطه حکم مستقیم به وجود می‌آیند. از سوی دیگر، تعهدات فرعی عقد ناشی از شروطی هستند که در ضمن آن قید شده‌اند. به زبان ساده‌تر می‌توان گفت که شرط ضمن عقد در واقع، یک تعهد فرعی به همراه تعهد اصلی است. این شروط از عقد اصلی تبعیت می‌کنند. بنابراین اگر ثابت شود که عقد باطل است، شروطی که در آن آورده شده است نیز باطل خواهد شد.

به موجب ماده 246 قانون مدنی ، بطلان شروط هیچ اثری بر روی عقد اصلی ندارد و باعث باطل شدن آن نمی‌شوند اما برخی از شروط هستند که نه تنها خودشان باطل هستند بلکه به ارکان قانونی نیز خدشه وارد می‌کنند و باعث باطل شدن آن نیز خواهند شد. بنابراین منظور از شرط مبطل عقد ، شروطی است که باعث از بین رفتن ارکان قانونی یک عقد و باطل شدن آن می‌شوند.

شرط مبطل چیست ؟

قانونگذار در قانون مدنی، شروط ضمن عقد را بر اساس میزان اعتبار آن‌ها به انواع مختلفی دسته بندی کرده است. با توجه به مواد 232 و 233 قانون مدنی، شروط ضمن عقد به انواع زیر تقسیم می‌شوند:

1. شرط صحیح: شروطی صحیح هستند که از ضوابط مقرر در قانون مدنی پیروی کنند و در زمره شروط باطل یا مبطل قرار نگیرند؛
2. شروط باطل: این شروط از شرایط قانونی لازم برخوردار نیستند اما در عین حال، باعث باطل شدن قرارداد نمی‌شوند؛
3. شرط مبطل عقد: یک شرط باطل و بلا اثر است که باعث باطل شدن قرارداد خواهد شد.

منظور از شرط باطل غیر مبطل چیست؟

شرط باطل غیر مبطل به معنای شروطی است که از آثار قانونی لازم برخوردار نیستند اما باعث باطل شدن عقدی که در ضمن آن آورده می‌شود نیز نخواهند شد. به عبارت دیگر، شرط باطل یک شرط بی اثر است که هیچ گونه الزام و تعهدی را برای طرفین عقد ایجاد نمی‌کند. قانونگذار در ماده 232 قانون مدنی، شروط باطل را شمارش کرده است که در ادامه، آن‌ها را بررسی می‌کنیم:

1. شرطی که انجام آن غیر مقدور و ناممکن باشد: شروطی است که نمی‌توان آن‌ها را انجام داد؛
2. شروطی که متضمن هیچ گونه نفع و فایده‌ای نباشند: شرطی است که باعث ایجاد هیچ گونه سود و منفعتی برای مشروط له نشود؛
3. شرایطی که نامشروع باشند: شرط نامشروع به شروطی گفته می‌شود که با قوانین آمره، موازین شرعی دین اسلام، اخلاق حسنه و نظم عمومی جامعه در تضاد هستند.

بنابراین، شروطی که غیر مقدور، بی فایده و نامشروع باشند، باطل هستند و دربردارنده هیچ گونه الزام و اثر قانونی نیستند اما باعث باطل شدن عقد اصلی نمی‌شوند. در اصطلاح قانون مدنی به این شروط، شروط باطل غیر مبطل می‌گویند.

نکته: منظور از مشروط له، شخصی است که شرط به نفع او اجرا می‌شود.

کدام شرایط، شرط مبطل عقد به حساب می‌آیند؟

یک عقد هنگامی معتبر و موثر است که تمام ارکان قانونی آن تحقق پیدا کرده باشد. بنابراین هر امری که به ارکان اصلی یک عقد لطمه وارد کند باعث باطل شدن آن خواهد شد. قید برخی از شروط در یک عقد باعث ایجاد لطمه به ارکان قانونی آن می‌شوند که در اصطلاح حقوق مدنی به آن‌ها شرط مبطل عقد (باطل کننده) می‌گویند. قانون گذار، شروط مبطل را در ماده 233 قانون مدنی مشخص کرده است که در ادامه، آن‌ها را بررسی می‌کنیم.

بررسی ماده 233 در خصوص موضوع این مقاله

1. شرط خلاف مقتضای عقد: منظور از مقتضای عقد، اثر اصلی عقد است. برای مثال، انتقال مالکیت مال مورد معامله به خریدار، مهمترین و اصلی‌ترین اثری است که امضای عقد بیع به دنبال دارد. به عبارت دیگر، مقتضای عقد در واقع همان قصد طرفین یک عقد از امضا و ایجاد آن است. در مثال قبل، انتقال مالکیت مال مورد معامله در ازای پرداخت بهای آن، قصد خریدار و فروشنده از امضا و ایجاد عقد بیع است. هر شرطی که باعث از بین رفتن اثر اصلی یک عقد شود، مبطل محسوب می‌شود. مثلاً این شرط که مالکیت مال مورد معامله به خریدار منتقل نشود، یک شرط مبطل است زیرا باعث از بین رفتن اثر اصلی عقد بیع می‌شود؛
2. شرط مجهولی که باعث جهل به عوضین شود (شرط مجهول مبطل عقد): منظور از عوضین، اموال و وجوه نقدی است که میان طرفین یک عقد، مبادله داده می‌شود. برای مثال، مال مورد معامله و بهای آن، عوضین عقد بیع هستند. عقود معاوضی نیز به عقودی گفته می‌شود که غیر رایگان شمرده شده و دارای دو عوض باشند. عقود معاوضی در صورتی معتبر هستند که عوضین مبادله شده میان طرفین آن‌ها، معلوم و مشخص باشند. بنابراین، منظور از شرط مجهول مبطل عقد ، هر شرطی است که باعث ایجاد جهل و تردید نسبت به عوضین عقود معاوضی شود.

کدام شرط باطل و مبطل عقد بیع است؟

عقد بیع از ارکان زیر تشکیل می‌شود:

1. بایع: شخصی است که مالکیت مال مورد معامله به او تعلق دارد؛
2. مشتری: به شخصی که مالکیت مال مورد معامله در ازای پرداخت بهای آن به او منتقل می‌شود، مشتری (خریدار) می‌گویند؛
3. مَبیع: منظور از مَبیع در واقع همان مال مورد معامله است که مالکیت آن در اثر عقد بیع به مشتری منتقل می‌شود؛
4. ثَمَن: در اصطلاح حقوقی و فقهی به بهای مال مورد معامله، ثَمَن می‌گویند.

بنابراین، هر شرطی که باعث مجهول شدن عوضین عقد بیع (مَبیع و ثَمن) شود، یک شرط باطل و مبطل عقد بیع به حساب می‌آید.

مقتضای ذات عقد بیع نیز انتقال مالکیت مال مورد معامله به خریدار در ازای پرداخت بهای آن است. شروطی که باعث عدم انتقال مالکیت مال مورد معامله به خریدار شوند نیز شرط باطل و مبطل عقد بیع محسوب می‌‎شوند.

در نظر داشته باشید

تعیین شروط ضمن عقد می‌تواند در حفظ حقوق و منافع قانونی طرفین تاثیر زیادی داشته باشد. در عین حال باید به این نکته توجه کنیم که این مساله باعث بطلان عقد نشود. همانگونه که مستحضر هستید، باطل شدن یک عقد به خصوص اگر مالی باشد، باعث ورود ضرر و زیان بسیار زیادی به طرفین معامله می‌شود. به همین دلیل، به شما توصیه می‌کنیم که تعیین شرط ضمن عقد را به اشخاصی بسپارید که با نظام حقوقی کشور آشنایی دارند.

برای تعیین شروط ضمن عقد می‌توانید از خدمات تنظیم قرارداد رکلا استفاده کنید. همچنین در هنگام تنظیم قراردادهای مالی و غیر مالی خودتان نیز می‌توانید برای تعیین شروطی که حقوق و منافع قانونی شما را تضمین می‌کنند، با وکلای ما در بخش خدمات مشاوره حقوقی رکلا در تماس باشید.