عقد مرابحه در بانکداری اسلامی ؛ پاسخ به این سوال که عقد مرابحه بانکی چیست؟

عقد مرابحه بانکی به موجب ماده 98 قانون برنامه پنجم توسعه، به عنوان یکی از عقود اسلامی به قانون عملیات بانکی بدون ربا اضافه شد و آیین نامه اجرایی آن نیز در سال 1390 به تصویب شورای پول و اعتبار رسید. یکی از نیازهای عمده و اساسی مشتریان بانک‌ها، نیاز به یک سری خدمات مالی برای خرید کالا است. مشتریان بانک‌ها اعم از نهادهای تولید، صنعتی، خانوارها و دولت هستند که همواره برای خرید کالاهای مورد نیاز خود، به خدمات بانکی نیاز دارند. توافق نامه مرابحه یکی از ابزارهای محقق کننده نظام بانکی بدون ربا است که واحدهای تولیدی (اعم از صنعتی و بازرگانی)، خانوارها و مراکز دولتی می‌توانند از آن برای خرید کالا یا دیگر اقلام مورد نیاز خود استفاده کنند.

این توافق نامه، یکی از انواع قرارداد مرابحه محسوب می‌شود.

عقد مرابحه بانکی چیست؟

قرارداد بیع با توجه به خبر دادن بایع از سود و زیان خود به انواع زیر تقسیم می‌شود:

1. بیع مساومه: در این نوع از بیع، بهای کالای مورد معامله به وسیله توافق مشتری و بایع تعیین می‌شود و بایع از میزان سود یا ضرر خود به مشتری چیزی نمی‌گوید.
2. مرابحه: بایع قیمت خرید کالای مورد معامله و هزینه‌هایی که برای آن صرف کرده است و میزان سود خود را به مشتری اطلاع می‌دهد و سپس مال مورد معامله را به او می‌فروشد.
3. مواضعه: بایع در بیع مواضعه نیز قیمت خرید کالا و هزینه‌های مربوط به آن را به مشتری اطلاع می‌دهد ولی مال خود را به قیمت کمتر و همراه با ضرر معامله می‌کند.
4. تولیه: در این نوع از بیع نیز بایع قیمت خرید کالا و هزینه‌های مربوط به آن را به مشتری اطلاع می‌دهد و سپس به همان قیمتی که کالا را خریده است، به مشتری می‌فروشد.

در عقد مرابحه بانکی ، در ابتدا مشتریان بانک کالاهای مورد نیاز خود را از بانک تقاضا می‌کنند و بانک پس از آنکه کالاهای مورد تقاضای مشتریان خود را از عرضه کنندگان و تولید کنندگان خرید، به قیمت بیشتری به مشتریان خود می‌فروشد. بنابراین طرفین عقد مرابحه بانکی ؛ از یک طرف بانک (بایع) و از طرف دیگر، مشتریان آن هستند. برای مثال؛ بانک اعلام می‌کند که منزل مورد تقاضای مشتریان را به قیمت 500 میلون تومان خریده است و آن را به قیمت 600 میلون تومان یا با 7 درصد سود به آن‌ها می‌فروشد.

عقد مرابحه در بانکداری اسلامی به عنوان نوعی معامله مشروع و غیر ربوی مورد استقبال قرار گرفته و مطابق با تحقیقاتی که انجام شده است، حدود 80 درصد از خدمات بانک‌های اسلامی در جهان، برای تامین مالی مشتریان، در قالب عقد مرابحه انجام می‌شود.

انواع عقد مرابحه در بانکداری اسلامی

عقد مرابحه به انواع مختلفی تقسیم بندی می‌شود که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

مرابحه سفارشی و مرابحه عادی:

عقد مرابحه براساس نوع خریدی که بانک می‌کند به مرابحه سفارشی و عادی تقسیم می‎شود:

1. مرابحه عادی: بانک، قبل از مراجعه مشتریان کالاهایی را می‌خرد و پس از آنکه مشتریان آن کالاها را تقاضا کردند به قیمت بیشتر و همراه با سود به آن‌ها می‌فروشد. عمل بانک در این نوع از مرابحه، مانند رفتار یک تاجر است.
2. مرابحه سفارشی: در این نوع از مرابحه، مشتریان ابتدا به بانک مراجعه و کالاهای مورد نیاز خود را تقاضا می‌کنند. در مرابحه سفارشی، بانک از تولید کنندگان و عرضه کنندگان، کالاهای مورد تقاضای مشتریان را خریداری می‌کند و پس از اضافه کردن سود خود، آن‌ها را گران‌تر از قیمت خرید اولیه به مشتریان می‌فروشد.

عقد مرابحه بانکی به صورت سفارشی رواج بیشتری دارد زیرا در روایات بر غیر ربوی بودن این نوع از عقد مرابحه تأکید شده است.

مرابحه نقدی و نسیه:

عقد مرابحه در نظام بانکداری اسلامی براساس نوع فروش کالا به دو صورت نقدی و نسیه انجام می‌شود:

1. در مرابحه نقدی، بانک پس از آنکه سود خود را حساب کرد، کالاهای مورد تقاضای مشتریان را به صورت نقدی به آن‌ها می‌فروشد.
2. در مرابحه نسیه، بانک پس از آنکه کالاهای مورد نیاز مشتریان را تهیه و سود خود را حساب کرد، کالاها را به صورت نسیه‌ به مشتریان خود می‌فروشد و بهای آن‌ها را در آینده به صورت یکجا یا به صورت اقساط از مشتریان خود دریافت می‌کند.

نوع نسیه در عقد مرابحه بانکی رواج بیشتری دارد.

مرابحه اصالتی و وکالتی:

عقد مرابحه در نظام بانکداری اسلامی براساس نوع خرید کالاهای مورد تقاضای مشتریان به دو صورت اصالتی و وکالتی انجام می‌شود:

1. در مرابحه اصالتی، خود بانک کالاهای مورد تقاضای مشتریان را می‌خرد و پس از حساب کردن سود خود به آن‎‌ها می‌فروشد.
2. از طرف دیگر در مرابحه وکالتی، بانک شخصاً نسبت به شناسایی و خرید کالاهای مورد نیاز مشتریان اقدام نمی‌کند بلکه به آن‌ها وکالت می‌دهد تا کالای مورد نیاز خود را بخرند. در مرابحه سفارشی، بانک کالاهایی که مشتریان به وکالت از او خریده‌اند را به قیمت بیشتری و با در نظر گرفتن سود خودش به آن‌ها می‌فروشد.

مرابحه اصالتی برای خرید کالاهای گران قیمت و مرابحه وکالتی برای کالاهای ارزان قیمت انجام می‌شود.

بررسی تفاوت میان فروش اقساطی و عقد مرابحه در بانکداری اسلامی

بیع نسیه و فروش اقساطی کالا به عنوان یکی از روش‌های تامین مالی مشتریان در نظام بانکداری اسلامی پیش بینی شده است. فروش اقساطی با مرابحه شباهت بسیاری دارد اما مرابحه نسب به فروش اقساطی از مزایای زیر برخوردار است:

1. فقط کالاهای محدود و معینی می‌توانند در قالب فروش اقساطی به مشتریان بانک واگذار شوند، در حالی که عقد مرابحه محدود به کالای خاص و معینی نیست و برای تهیه و تامین مواد اولیه واحدهای صنعتی و تولیدی، کالاهای مورد نیاز خانوار ( اعم از بادوام و مصرفی)، کالاهای واسطه‌ای و سرمایه‌ای، می‌توان از عقد مرابحه بانکی استفاده کرد.
2. مرابحه علاوه بر کالا، خدمات مورد نیاز واحدهای تولیدی، صنعتی و حتی خانوارها را نیز تامین می‌کند، در حالیکه فروش اقساطی فقط شامل فروش کالا می‌شود.
3. در مرابحه نسیه در صورتی که مشتری قبل از زمان مقرر برای باز پرداخت اقساط، تمامی یا قسمتی از بدهی خود را به بانک پرداخت کند، از تخفیف برخوردار خواهد شد.

شیوه‌های اجرای عقد مرابحه بانکی چیست؟

تامین مالی مشتریان بانک به وسیله عقد مرابحه با احتمال ضرر و زیان مالی بانک همراه است اما  به وسیله مدیریت شیوه اجرای عقد مرابحه بانکی می‌توان مانع ضرر و زیان مالی بانک طرف عقد شد. مهم‌ترین شیوه‌های اجرای عقد مرابحه بانکی عبارت است از:

امضای عقد مرابحه به صورت سه جانبه:

در برخی موارد مال موضوع مرابحه کالای گران قیمتی مانند هواپیما، ماشین آلات صنعتی، زمین، کشتی، خانه و غیره است، در این حالت:

1. بانک پس از تقاضای مشتریان، به شناسایی عرضه کنندگان و تولید کنندگان کالاهای مورد تقاضای آن‌ها اقدام خواهد کرد.
2. قیمت خرید مال و سودی که می‌خواهد به آن اضافه کند را به صورت تخمینی معین می‌کند.
3. از فروشنده کالا و مشتری دعوت می‌کند که هر دو در روز و ساعت معینی در بانک حاضر بشوند.
4. با حضور مشتری و فروشنده کالای مورد تقاضای او (مشتری)، جلسه‌ای در بانک تشکیل می‌شود.
5. بانک در همان جلسه، کالای مورد تقاضای مشتری را از فروشنده آن می‎خرد و همراه با سود و به قیمت بیشتر به مشتری می‌فروشد. برای انجام این اقدام نیز، عقد مرابحه بانکی امضا می‌شود.

وکالت در خرید همراه با حق فسخ برای بانک:

در برخی موارد که کالای مورد تقاضای مشتریان چیزهای ارزان قیمتی مانند مصالح ساختمانی، لوازم خانگی و غیره است، بانک در این حالت شخصاً اقدام به شناسایی و خرید کالا نمی‌کند بلکه:

1. بانک به مشتری وکالت در خرید می‎‌دهد و به او می‌گوید که در ضمن عقدی که به وکالت از بانک و برای خرید کالا امضا می‌کند برای بانک حق فسخ عقد را شرط کند.
2. بانک به مشتری چک می‌دهد تا از طریق آن بهای کالای خریداری شده را پرداخت کند.
3. مشتری بعد از آنکه به وکالت از بانک کالای مورد نظر خود را خرید به سراغ بانک می‌‌آید.

بانک، کالایی که مشتری به وکالت از او خریده است را به قیمت بیشتری و همراه با در نظر گرفتن سود خود (بانک) به او (مشتری) می‎فروشد.

ضوابط و قواعد عقد مرابحه بانکی

مهمترین ضوابط عقد مرابحه بانکی مطابق با دستور العمل اجرائی عقد مرابحه عبارت است از:

1. باید کالای موضوع معامله در هنگام امضای عقد، معلوم و موجود باشد؛
2. باید قیمت خرید کالا، هزینه‌های مربوط به آن و درصد یا مبلغ سودی که بانک برای خودش در نظر گرفته است، در هنگام امضای عقد، به طور شفاف و صادقانه به مشتری اطلاع داده شود. در صورتی که بانک قیمت خرید کالا و سود خود را به طور دقیق و شفاف به مشتری اطلاع ندهد؛ عقد مرابحه بانکی ، باطل و بدون اثر خواهد شد و باعث انتقال مالکیت مال موضوع عقد به مشتری نمی‌شود؛
3. بانک قبل از خریداری کالای مورد تقاضای مشتری باید از عدم تبانی میان او (مشتری) و تولید کننده یا فروشنده کالا اطمینان حاصل کند.

باید بدانید که:

اگر تمایل دارید که از این شیوه و این نوع عقد، برای دستیابی به کالاهایی که در نظر دارید بهره ببرید، مناسب است که در ابتدا، به طور کامل درباره ماهیت این قرارداد اطلاعات داشته باشید. علاوه براین، مناسب خواهد بود که برای تنظیم آن نیز، از مشاوران حقوقی یا اشخاص مطلع دیگر اطلاعات بگیرید.

تیم حقوقی رکلا با هدف دسترسی آسان‌تر عموم مردم به خدمات حقوقی، شرایطی را ایجاد کرده است که می‌توانید از خدمات مشاوره آنلاین حقوقی تلفنی و همچنین خدمات تنظیم قرارداد اختصاصی بهره ببرید. برای دسترسی به این خدمات، لازم است که ابتدا درخواستتان را ثبت کنید. همکاران ما بعد از ثبت درخواست، با شما ارتباط می‌گیرند.