مال مثلی در حقوق و فقه و توجه به عرف به عنوان معیار تشخیص این مال

کلمه مال از ریشه مول گرفته شده که از نظر لغوی به معنای میل و خواهش است. در اصطلاح حقوقی مال به چیزی گفته می‌شود که ارزش اقتصادی داشته و قابل تقویم به پول باشد. اموال و قواعد حاکم بر مالکیت آن‌ها، یکی از مباحث اصلی و مهم قانون مدنی را تشکیل می‌دهند. با این حال در قانون مدنی، تعریف دقیقی از مال، ارائه نشده است اما با توجه به مواد این قانون می‌توان گفت، مال به چیزی گفته می‌شود که مفید باشد و یکی از نیازهای مادی یا معنوی انسان را برطرف کند. همچنین مال باید قابلیت اختصاص یافتن به یک شخص معین را داشته باشد. قانونگذار، اموال را با توجه به ویژگی‌ها و آثار قانونی آن‌ها به انواع مختلفی تقسیم می‌کند. هر یک از انواع مال، شرایط و ویژگی‌های قانونی مخصوص به خود را دارند. یکی از این اموال، مال مثلی است.

مال مثلی ، یکی از مهمترین نوع اموال است و به مالی گفته می‌شود که مانند و شبیه آن زیاد باشد. برای مثال، حبوبات، میوه، ماشین و لباس و پارچه جزء اموال مثلی هستند. باید به این نکته توجه داشته باشیم که تشخیص و تمیز اموال مثلی از اموال غیر مثلی، آثار قانونی قابل توجهی را به دنبال دارد اما یک ضابطه و معیار قانونی مشخص برای تمییز و تشخیص اموال مثلی از دیگر اموال وجود ندارد. بنابراین ناچار هستیم که برای تشخیص اموال مثلی به عرف رجوع کنیم.

در ادامه این نوشته با اموال مثلی و شرایط قانونی حاکم بر آن‌ها بیشتر آشنا می‌شویم.

مال مثلی یعنی چه؟

قانونگذار باب اول قانون مدنی را به بیان انواع اموال اختصاص داده است. تملک و همچنین نحوه نقل و انتقال مالکیت هر یک از انواع اموال، شرایط و احکام قانونی مخصوص به خود را دارد. قانونگذار در ماده 950 قانون مدنی، اموال را در یک دسته بدی کلی به اموال مثلی و اموال قیمی تقسیم کرده است. مطابق با این ماده، مال مثلی به مالی گفته می‌شود که شبیه و نظیر آن شایع و زیاد باشد. برای مثال، مواد غذایی، لباس و پوشاک، وسایل حمل و نقل، تولیدات کارخانه‌ها و کارگاه‌ها، ابزار آلات صنعتی و غیر صنعتی، همگی جزء اموال مثلی هستند. به صورت کلی می‌توان گفت، هر مالی که منحصر به فرد و کمیاب نباشد، یک مال مثلی است. به همین دلیل اگر مال مثلی تلف یا مستهلک شود، مال دیگری که مثل یا شیبه مال تلف شده است را می‌توان جایگزین آن کرد.

از طرف دیگر، منظور از مال غیر مثلی، مالی است که هیچ مال دیگری که شبیه و نظیر آن باشند، وجود ندارد. برای مثال یک کتاب عتیقه، از اموال غیر مثلی به حساب می‌آید زیرا کتاب دیگری که شبیه و نظیر آن باشد، وجود ندارد یا آنکه بسیار کمیاب و نادر است. به همین دلیل، مال دیگری را نمی‌توان جایگزین مال مثلی کرد. باید به این نکته توجه داشته باشیم که تمام اموال غیر منقول جزء اموال غیر مثلی هستند.

ماده 950 قانون مدنی در این خصوص چه می‌گوید؟

قانونگذار در ماده 950، تشخیص اموال مثلی از غیر مثلی را به قضاوت و نظر عرف واگذار کرده است. بنابراین برای تشخیص یک مال مثلی باید به عرف مراجعه و بررسی کنیم که آیا از نظر مردم یک مال کمیاب و نادر است یا آنکه مانند و شبیه آن به وفور یافت می‌شود.

معمولاً استفاده از اموال مثلی باعث مستهلک شدن آن‌ها می‌شود اما اموال غیر مثلی این گونه نیستند. به عبارت دیگر اموال غیر مثلی هنگامی که مورد استفاده قرار می‌‌گیرند، مستهلک نمی‌شوند.

مال مثلی در فقه و حقوق

تقسیم بندی اموال به مثلی و غیر مثلی ریشه در فقه امامیه دارد. تعیین مال مثلی در فقه و احکام آن از مباحث بسیار مهم در فقه امامیه است.

همچنین تشخیص مال مثلی در حقوق نیز کاربرد زیادی دارد زیرا تملیک و تملک مال مثلی در حقوق، شرایط و ضوابط قانونی مخصوص به خود را خواهد داشت.

حقوقدانان و فقها معیارهای مختلفی را برای تشخیص اموال مثلی از غیر مثلی ارائه می‌دهند اما به صورت کلی می‌توان گفت که این اموال را باید براساس نظر عامه مردم تشخیص بدهیم. لازم به ذکر است که قانونگذار در قانون مدنی از شرایط و ضوابط حاکم بر تملیک و تملک اموال مثلی و همچنین مسئولیت ناشی از اتلاف و غصب آن‌ها به صورت مفصل صحبت می‌کند.

معیار تشخیص مال مثلی از غیر مثلی با توجه به عرف

همانگونه که گفتیم، یکی از معیارهای مهم و اصلی برای تشخیص اموال مثلی از غیر مثلی، دیدگاه و قضاوت عرف است و به همین دلیل برای تمیز مال مثلی از دیگر اموال باید به عرف و نظر اغلب مردم مراجعه کنیم. می‌توان گفت که مال مثلی در عرف به مالی گفته می‌شود که از ویژگی‌های زیر برخوردار باشد:

1. مال مثلی اعم از اینکه کلی یا جزئی باشد، در عرف به یک عنوان واحد، از آن نام برده می‌شود. برای مثال مردم همانگونه که به یک خوشه، گندم می‌گویند، به یک خروار گندمی که درو شده است نیز گندم گفته می‌شود؛
2. جزء به جزء مال مثلی، قیمت یکسانی دارند. برای مثال، تمام دانه‌های حبوبات دارای قیمت یکسانی هستند؛
3. معمولاً منافع و کاربرد تمام اجزاء تشکیل دهنده مال مثلی یکسان است. برای مثال، تمام حبوبات کاربرد و نفعت یکسانی دارند.
4. شبیه و نظیر مال مثلی زیاد است. برای مثال، لباس تولید شده در کارخانه، یک مال مثلی است زیرا مثل و مانند آن به وفور در بازار یافت می‌شود.

از نظر قانونی، تقسیم بندی اموال به مثلی و غیر مثلی چه فایده‌‌ای دارد؟

در علم حقوقی، مالکیت افراد نسبت به اموال و دارایی‌های خودشان محترم دانسته می‌شود. به همین دلیل، اگر کسی مال شخص دیگری را به صورت عمدی یا غیر عمدی تلف کند، نسبت به پرداخت خسارات ناشی از آن  ملزم می‌شود. به همین دلیل، کسبه‌ای که مال شخص دیگری را تلف کرده است باید مثل آن مال را به او بدهد یا آنکه قیمت آن را پرداخت کند. برای مثال، اگر کسی شیشه خانه شخص دیگری را به صورت عمدی یا غیر عمدی بشکند، باید شیشه را تعویض کند تا از این طریق خسارات وارد شده به مالک خانه، جبران شود.

ممکن است که مال تلف شده به گونه‌ای باشد که مثل و مانند آن یافت نشود. در این حالت، شخصی که مال را تلف کرده است باید به وسیله پرداخت قیمت آن مال، جبران خسارت کند.

با توجه به مقدمات بالا می‌توان گفت که نحوه جبران خسارت مال تلف شده باید متناسب با مثلی یا غیر مثلی بودن آن باشد.

خدماتی که نیاز دارید

چنانچه در خصوص تعیین نوع اموال و شرایط و قواعد مربوط به معامله و آثار حقوقی آن‌ها مطلع نیستید؛ پیشنهاد می‌کنیم که از یک مشاور حقوقی تلفنی ، مشاوره و راهنمایی دریافت کنید. برای این منظور روی لینکی که مشخص شد، بزنید و در خواستتان را ثبت کنید.

تنظیم یک قرارداد اصولی و صحیح به دانش حقوقی و تجربه نیاز دارد، به همین دلیل پیشنهاد می‌کنیم که تنظیم قرارداد مورد نظر خود را نیز به مشاوران و وکلای مجرب رکلا بسپارید. برای این منظور کافی است که درخواستتان را در صفحه مربوطه ثبت کنید.