قرارداد خرید دین چیست؟ (بررسی کاربرد این قرارداد در نظام بانکی کشور)
دین به معنای بدهی یا وامی است که باید در سررسید معین پرداخت شود. فروش دین نیز به این معنا است که طلبکار، مطالبات خود را به شخص دیگری بفروشند. امضای قرارداد خرید دین باعث می‌شود که طلب طلبکار به خریدار انتقال پیدا کند. همچنین، طلبکاری که از بدهکار چک یا سفته دارد، می‌تواند این اسناد را به بدهکار یا شخص دیگری بفروشد. باید به این نکته توجه داشته باشیم که اسنادی مانند چک و سفته از اسناد مدت دار هستند و صدور آن‌ها باعث تاخیر در وصول مطالبات طلبکار می‌شود. به همین دلیل، طلبکار با فروش این اسناد می‌تواند تمام یا قسمتی از وجه آن‌ها را در زمان کوتاه‌تری وصول کند. این اسناد می‌توانند به قیمتی کمتر یا مساوی با وجه مندرج در آن‌ها به فروش برسند.
در رابطه با مشروعیت خرید و فروش دین میان فقها اختلاف نظر وجود دارد. امام خمینی در کتاب تحریر الوسیله، قراردادی که به منظور خرید و فروش دین تنظیم می‌شود را جایز می‌داند اما به این مساله نیز اشاره شده است که در اواخر عمر طرفین، قرارداد تنظیم شده به منظور خرید و فروش دین باطل است. آیت الله مکارم شیرازی نیز فتوا داده‌اند که خرید و فروش دین در صورتی جایز است که به وسیله وجه نقد انجام شود. به صورت کلی می‌توان گفت که اکثر فقهای معاصر خرید و فروش دین را جایز و مشروع می‌دانند. به همین دلیل، قرارداد خرید و فروش دین، پس از تصویب قانون عملیات بانکی بدون ربا در سال 1367 وارد سیستم بانکی شد و امروزه کاربرد زیادی دارد.
در این مقاله، نحوه تنظیم و امضای قراردادی که به منظور خرید و فروش دین تنظیم می‌شود را بررسی می‌کنیم.
قرارداد خرید دین چیست؟
دین در لغت به معنای وام یا بدهی است که بدهکار باید در سررسید معین پرداخت کند. خرید دین در صورتی موضوعیت پیدا می‌کند که مدیون برای پرداخت بدهی‌های خود چک یا سفته گرفته باشد. در این حالت، طلبکار می‌تواند چک یا سفته‌ای که بدهکار به او داده است را به مبلغی کمتر یا مساوی با بدهی به شخص دیگری بفروشد. شخصی که عقد خرید دین را به عنوان خریدار امضا می‌کند، می‌تواند بدهکار یا شخص ثالث باشد.
طلبکار برای وصول مطالبات خود می‌تواند چک یا سفته‌ای که از بدهکار گرفته است را به بانک نیز بفروشد. لازم به ذکر است که اشخاص حقوقی نیز می‌توانند این قرارداد را به عنوان فروشنده امضا کنند.
خرید دین، یکی از ابزارهای مالی است که در سال 1362، مورد تایید شورای نگهبان قرار گرفت و به واسطه قانون عملیات بانکی بدون ربا وارد سیستم بانکی شد.
قرارداد خرید دین در قانون بانکداری ایران
قرارداد خرید دین در سیستم بانکی کشور به معنای خرید اوراق و اسناد تجاری به بهایی کمتر از مبلغ اسمی آن‌ها است. اوراق و اسناد تجاری به اوراق بهاداری گفته می‌شود که مفاد آن نشان دهنده بدهی ناشی از معاملات تجاری یا غیر تجاری باشد. مبلغ اسمی نیز به مبلغی گفته می‌شود که در متن اسناد و اوراق تجاری قید شده و نشان دهنده مبلغی است که بدهکار باید در سررسید معین پرداخت کند. عملیات خرید دین تا سال 1367 براساس آیین نامه موقت تنزیل اسناد و اوراق تجاری و مقررات اجرایی آن و همچنین با توجه به اصلاحیه بعدی آیین نامه فوق الذکر انجام می‌شد.
در حال حاضر، قرارداد خرید دین براساس ماده 98 قانون برنامه پنجم توسعه، به عقود بانکداری اسلامی در قانون عملیات بانکی بدون ربا اضافه شده است. هم اکنون، تسهیلات خرید دین به صورت وسیع و در اغلب بانک‌های کشور ارائه می‌شود. به صورت کلی می‌توان گفت که قرارداد خرید دین در نظام بانکداری بدون ربا کاربرد زیادی دارد.
هدف بانک از ارائه تسهیلات خرید دین، تامین نیاز مالی کوتاه مدت مشتریانی است که در مقابل فروش کالای تجاری یا تولیدی، اسناد تجاری دریافت کرده‌اند. بانک‌ها با رعایت ضوابط و شرایطی که از سوی بانک مرکزی ابلاغ می‌شود، می‌توانند تسهیلات خرید دین را به متقاضیان ارائه بدهند.
مزیت اصلی تسهیلات خرید دین، تامین نقدینگی مورد نیاز برای بنگاه‌هایی است که به انجام معاملات تجاری یا فعالیت‌های تولیدی مشغول هستند و از خریداران خود اسناد تجاری مدت دار دریافت کرده‌اند.
بررسی شرایط و ویژگی عقد خرید دین
شرایط خرید دین توسط بانک در قانون عملیات بانکی بدون ربا مشخص می‌شود. قراردادی که به منظور خرید بدهی و میان بانک و طلبکار امضا شده در صورتی معتبر است که از شرایط زیر برخوردار باشد:
دین باید حقیقی و واقعی باشد
اسناد و اوراق تجاری که بانک به واسطه قرارداد خرید دین خریداری می‌کند باید برای یک طلب واقعی صادر شده و نتیجه یک فعالیت اقتصادی باشند. بنابراین، بانک‌ها نمی‌توانند اسناد و اوراق تجاری را خریداری کنند که صوری هستند. یعنی به منظور بازپرداخت یک دین واقعی و حقیقی صادر نشده‌اند. به همین دلیل، بانک‌ها مکلف خواهند بود که پیش از خرید اوراق و اسناد تجاری، از حقیقی بودن دین مندرج در آن‌ها اطمینان حاصل کنند. بنابراین، بانک‌ها می‌توانند تحقیقات لازم را به منظور احراز حقیقی بودن دین انجام بدهند.
متعهد باید معتبر باشد
شخصی که متعهد به پرداخت دین مندرج در اسناد تجاری شده است باید شخص معتبری باشد. به عبارت دیگر، متعهد اوراق و اسناد تجاری (بدهکار)، باید قدرت پرداخت کافی داشته باشد و حسن سابقه او در خصوص پرداخت به موقع بدهی نیز به اثبات برسد. به همین دلیل، بانک باید متعهد اسناد تجاری را پیش از خریداری آن‌ها شناسایی کنند و از معتبر بودن او مطمئن شود.
دین ناشی از ربا نباشد
دین خریداری شده توسط بانک باید ناشی از یک معامله مشروع باشد. به عبارت دیگر، دین ناشی از ربا، یک دین نامشروع است که الزامی برای مدیون ایجاد نمی‌کند. به عبارت دیگر، مدیون ملزم نیست که دین ناشی از ربا را پرداخت کند. بنابراین منشاء دینی که توسط بانک خریداری شده، نباید ربا باشد.
نقدی بودن خرید
خرید دین به دین از نظر شرعی، جایز نیست. بنابراین، بانک باید دین فروشنده را به صورت نقدی خریداری کند.
اخذ تعهد از فروشنده دین
بانک در هنگام تنظیم و امضای قرارداد خرید دین می‌تواند فروشنده دین را متعهد کند که اگر مدیون، دین مندرج در اوراق تجاری را مطابق با تاریخ سررسید مندرج در آن‌ها نپردازد، خود فروشنده دین را پرداخت کند. همچنین، فروشنده دین باید در بانک دارای حساب جاری با گردش حساب باشد. از دیگر شرایط فروشنده، مناسب بودن میانگین موجودی حساب او است. اهلیت قانونی فروشنده بدهی نیز باید ثابت شود.
اخذ وثیقه و تضمین
بانک برای وصول دینی که خریداری کرده است، می‌تواند از فروشنده، تضمین و وثیقه بگیرد. بانک‌ها حتی می‌توانند مطالباتی که خریداری کرده‌اند را بیمه کنند.
کوتاه بودن زمان باقی مانده تا سررسید اسناد تجاری
در هنگام امضای قرارداد خرید دین ، مدت زمان باقی مانده تا سررسید دین نباید بیشتر از یک سال (12 ماه) باشد.
مدارک مورد نیاز برای دریافت این تسهیلات
شخصی که متقاضی دریافت تسهیلات خرید دین است باید مدارک زیر را به بانک تحویل بدهد:
- تکمیل برگ درخواست؛
- اصل و کپی شناسنامه و کارت ملی(برای اشخاص حقیقی)؛
- مدارک احراز هویت(برای اشخاص حقوقی)؛
- مجوز فعالیت؛
- مدارک مربوط به محل انجام فعالیت تجاری یا تولیدی؛
- ارائه تضمین‌ها و وثیقه‌های لازم برای دریافت این تسهیلات.
نحوه ابطال قرارداد خرید دین
قراردادی که به منظور ارائه تسهیلات خرید دین تنظیم می‌شود در صورتی معتبر است که از شرایط قانونی برخوردار باشد. در ادامه، موارد ابطال قراردادی که به منظور ارائه این تسهیلات تنظیم شده است را بررسی می‌کنیم:
- صوری و پوششی بودن قرارداد: صوری و نمایشی بودن قراردادی که میان بانک و فروشنده دین تنظیم شده است، باعث ابطال آن می‌شود؛
- تخلف از مقررات و قواعد آمره پولی و بانکی: اگر در قراردادی که به منظور ارائه تسهیلات خرید دین تنظیم می‌شود، قواعد آمره نظام بانکداری رعایت نشده باشد، این مساله باعث ابطال آن خواهد شد.
خدمات تخصصی رکلا در خصوص قرارداد خرید دین
قراردادی که به منظور خرید و فروش دین تنظیم می‌شود در صورتی معتبر است که با شرع و قانون مغایرت نداشته باشد. همچنین در هنگام تنظیم این قرارداد باید منافع و حقوق هر یک از خریدار و فروشنده دین نیز در نظر گرفته شود. به همین دلیل، بهتر است که کارشناسان حقوقی بر روند تنظیم و تکمیل مفاد قرارداد نظارت داشته باشند.
خدمات تنظیم قرارداد تیم حقوقی رکلا، این امکان را برای خریداران و فروشندگان دین فراهم کرده است که قرارداد مدنظر خودشان را به صورت اختصاصی و توسط کارشناسان حقوقی تنظیم کنند.
همچنین، خدمات مشاوره حقوقی تلفنی نیز به خریدار و فروشنده دین امکان می‌دهد که سوالات حقوقی خودشان را با کارشناسان حقوقی در میان بگذارند و پاسخ مربوطه را در سریع‌ترین زمان ممکن دریافت کنند.
