عقد فضولی در حقوق ایران و مهم‌ترین نکات حقوقی و جزائی آن

عقد یک ماهیت حقوقی است که به وسیله توافق میان دو یا چند شخص ایجاد می‌شود. اشخاص می‌توانند عقود را با اهداف مختلفی تنظیم کنند. عقود تَملیکی با هدف انتقال مالکیت تنظیم می‌شوند. عقود عهدی نیز با هدف انجام یک عمل فیزیکی یا غیر فیزیکی تنظیم خواهند شد. امضای عقود تَملیکی باعث انتقال مالکیت یک یا چند مال خواهد شد. امضای عقود عهدی نیز شخصی را متعهد به انجام کاری می‌کند. عقود تملیکی باید از سوی شخصی امضا شوند که مالک مال انتقال یافته است. در واقع شخصی می‌تواند عقود عهدی را امضا کند که متعهد به انجام کاری شده باشد. در این میان، عقد فضولی به عقدی گفته می‌شود که شخصی بدون کسب اجازه از مالک مال انتقال یافته و متعهد امضا کرده است. به شخصی که عقود تملیکی و عهدی فضولی را امضا می‌کند نیز فضول می‌گویند.

قانون گذار در قانون مدنی از شرایط و ضوابط قرارداد عهدی و تملیکی که توسط فضول امضا شده صحبت کرده است. امضای عقود تملیکی فضولی می‌تواند باعث تحمیل ضمانت اجرای کیفری به فضول شود. نظام جزائی ایران برای عقود تَملیکی که فضول امضا کرده ضمانت اجرای کیفری نیز تعیین کرده است. در ابتدای این مقاله از مباحث حقوقی و جزائی عقود تملیکی صحبت خواهیم کرد که فضول بدون کسب اجازه از مالک امضا کرده است. در انتهای این مقاله نیز از به عقود عهدی فضولی اشاره می‌کنیم.

بررسی عقد فضولی در قانون مدنی

در جواب این سوال که عقد فضولي چيست ؟ باید بگوییم؛ هر عقد تملیکی که بدون کسب اجازه از مالک امضا شده باشد، یک فضولی است. قانون گذار در مواد 247 الی 263 قانون مدنی از این عقود صحبت می‌کند. عقد تَملیکی فضولی باطل نیست اما باعث ایجاد آثار قانونی نمی‌شود. برای مثال، اثر اصلی امضای عقود تَملیکی، انتقال مالکیت مال به انتقال گیرنده است اما عقد تملیکی که فضول امضا می‌کند باعث انتقال مالکیت مال به انتقال گیرنده نمی‌شود.

عقد فضولی در قانون مدنی به این دلیل از آثار قانونی لازم برخوردار نمی‌شود که به صورت ناقص تنظیم شده است. یعنی اینکه رضایت مالک، نقص عقود تملیکی فضولی محسوب می‌شود. مالک می‌تواند عقود تَملیکی که فضول امضا کرده است را تایید (به اصطلاح اجازه دهد) یا رد کند. اجازه این عقود باعث برطرف شدن نقص آن‌ها می‌شود. در اصطلاح حقوق مدنی به اجازه مالک، تَنفیذ عقد می‌گویند. تَنفیذ عقود فضولی باعث خواهد شد که آن‌ها از تمام آثار قانونی لازم برخوردار شوند. بنابراین، انتقال گیرنده پس از تنفیذ عقود تَملیکی، مالک مال انتقال یافته خواهد بود.

مالک می‌تواند عقودی که فضول بدون کسب اجازه از او امضا کرده است را رد کند و اجازه اجرای آن را ندهد. در اصطلاح قانون مدنی به عدم اجازه عقود فضولی، رَد می‌گویند. رد عقودی که توسط فضول امضا شده است باعث بُطلان آن‌ها می‌شود.

چه اشخاصی در عقد فضولی دخالت دارند؟

افراد دخیل در عقود تملیکی فضولی عبارتند از: مالک، اصیل و فضول.

1. مالک: به شخصی می‌گویند که مالکیت تمام یا قسمتی از مال موضوع عقد تَملیکی فضولی به او تعلق دارد. مالک از عقد تَملیکی که توسط فضول امضا شده بی‌خبر بوده یا رضایت خودش نسبت به امضای آن را اعلام نکرده است.
2. اصیل: به طرف دوم عقود تَملیکی فضولی، اصیل گفته می‌شود. فضول با امضای عقود تملیکی می‌خواهد مالکیت مالی را به اصیل انتقال بدهد. اصیل ممکن است که از فضول بودن طرف دیگر عقد اطلاع داشته باشد یا به طور کلی از این مساله مطلع نباشد؛
3. فضول: شخصی است که بدون کسب اجازه از مالک، عقد تَملیکی را امضا می‌کند. در برخی موارد، فضول فکر می‌کند که مالک مال انتقال یافته است و با همین تصور، عقود تَملیکی را امضا می‌کند.

سرنوشت عقد فضولی در قانون مدنی به تصمیم مالک بستگی دارد. مالک باید این عقود را اجازه بدهد یا رد کند. نیازی نیست که مالک تصمیم خودش نسبت به رد یا اجازه این عقود را فوراً اعلام کند. البته تاخیر مالک در رد یا اجازه عقود تَملیکی فضولی می‌تواند باعث تحمیل ضرر و زیان مالی یا غیر مالی به اصیل شود. در این موارد، اصیل می‌تواند عقد تَملیکی فضولی را به هم بزند.

نکته: در صورتی که مالک فوت کند، حق تنفیذ یا رد این عقود به وراث او منتقل می‌شود.

برای عقد فضولی در حقوق ایران چه ضمانت اجراهایی تعیین شده است؟

مالک می‌تواند عقد فضولی را رد کند یا اجازه بدهد. اگر مالک، عقود تَملیکی فضولی را رد کند برای دریافت خسارت‌های خودش می‌تواند به مالک، اصیل یا هر دوی آن‌ها مراجعه کند.

اصیل عقد فضولی در حقوق ایران مانند غاصب فرض شده است. ید اصیل نیز ضَمانی است. یعنی، مسئولیت جبران تمام خسارت‌ها و آسیب‌هایی که بر مال انتقال یافته وارد شده است بر عهده اصیل قرار دارد. اصیل در صورتی می‌تواند برای جبران خسارت‌های خودش به مالک مراجعه کند که از فضولی بودن عقد بی‌اطلاع باشد.

عقد فضولی در حقوق ایران می‌تواند مُعَوَض یا غیر مُعَوَض باشد. عقود تملیکی که توسط فضول امضا شده در صورتی معوض است که او بهای مال را از اصیل دریافت کرده باشد. مالک می‌تواند عقود تَملیکی معوضی که توسط فضول امضا شده است را اجازه ندهد. در این شرایط، اصیل می‌تواند تمام بهایی که به فضول پرداخته است را از او پس بگیرد حتی اگر در زمان امضای این عقد به فضولی بودن آن آگاه باشد.

آیا امضای این عقد باعث ارتکاب جرم فروش مال غیر می‌شود؟

پرداخت خسارت‌های مالک، ضمانت اجرایی خواهد بود که در قانون مدنی برای امضای عقد فضولی در نظر گرفته شده است. امضای عقود تَملیکی فضولی در صورتی جرم محسوب می‌شود که فضول سوء نیت داشته باشد. فضول زمانی سوء نیت دارد که بخواهد به مالک ضرر برساند. شخصی که عقود تَملیکی فضولی را با سوء نیت امضا می‌کند به مجازات مقرر در قانون مجازات مربوط به انتقال مال غیر محکوم می‌شود.

شرایط تحقق جرم انتقال مال غیر عبارت است از:

1. فضول، عین یا منافع مال متعلق به دیگری را منتقل کند؛
2. شخص که عقد فضولی را امضا کرده است، آگاه باشد که مالکیت مال انتقال یافته متعلق به شخص دیگری است؛
3. فضول برای انتقال مال متعلق به غیر مجوز قانونی نداشته باشد.

فضولی که مرتکب جرم انتقال مال غیر شده در حکم کلاهبردار است و به یک تا سه سال حبس و جزای نقدی محکوم می‌شود. انتقال گیرنده در صورتی مجرم خواهد بود که بداند مالکیت مال به فضول تعلق ندارد. انتقال گیرنده‌ای که از فضولی بودن عقد تَملیکی آگاهی داشته نیز در حکم کلاهبردار است و به یک تا سه سال حبس و جزای نقدی محکوم می‌شود.

اگر مالک از امضای عقود تملیکی توسط فضول مطلع شود باید برای او (فضول) و اصیل اظهارنامه ارسال کند. مهلت ارسال اظهارنامه، حداکثر یک ماه پس از اطلاع مالک است. اگر مالک از ارسال اظهار نامه فضول و انتقال گیرنده خودداری کند، به مجازات معاونت در کلاهبرداری محکوم می‌شود.

علی‌الاصول امضای عقد فضولی ، ضمانت اجرای کیفری ندارند. بنابراین، فضول، انتقال گیرنده و مالک در صورتی به مجازات جرم کلاهبرداری محکوم می‌شوند که سوء نیت آن‌ها ثابت شده باشد.

آیا عقد فضولی عهدی قابل تنفیذ است؟

عقود عهدی با هدف انجام کار معینی تنظیم می‌شوند. شخصی می‌تواند عقود عهدی را امضا کند که انجام کاری به او سپرده شده باشد. عقد فضولی عهدی بدون اجازه متعهد امضا می‌شود. متعهد می‌تواند عقود عهدی که فضول امضا کرده است را اجازه بدهد یا رد کند. امضای این عقود عهدی باعث معتبر شدن آن‌ها می‌شود. بنابراین، متعهد پس از امضای عقود عهدی باید کار موضوع آن‌ها را انجام بدهد. رد عقود عهدی که فضول امضا کرده است نیز باعث بُطلان عقود خواهد شد.

لازم به ذکر است که امضای عقد فضولی عهدی در هیچ حالتی باعث ارتکاب جرم انتقال مال غیر نمی‌شود حتی اگر فضول سوء نیت داشته باشد.

مهم است بدانید که؛

اگر می‌خواهید به وکالت یا نمایندگی از شخص دیگر، عقدی را امضا کنید، امضای شما باید از شرایط قانونی لازم برخوردار باشد. ممکن است امضای عقود تَملیکی بدون کسب اجازه از مالک، ضمانت‌ اجراهای کیفری و جزائی متعددی به شما تحمیل کند. بنابراین پیش از آنکه عقدی را از جانب شخص دیگری امضا کنید، باید مطمئن شوید که از شرایط قانونی لازم برخوردار هستید. با هدف کسب اطلاعات در خصوص این موارد، ما در گروه حقوقی رکلا خدمات مشاوره حقوقی تلفنی را در اختیار عموم مردم قرار داده‌ایم.

همچنین اگر می‌خواهید عقود تملیکی و عهدی را به نمایندگی از شخص دیگری امضا کنید، پیشنهاد می‌کنیم که با بهره‌گیری از خدمات تنظیم قرارداد اختصاصی رکلا یک وکالت نامه قانونی و معتبر تهیه کنید.