عقد غرری در اصطلاح فقهی و حقوقی به چه معنا است و چه حکمی دارد؟
واژه غرر، اسم مصدر تغریر و به معنای خطر و در معرض هلاکت قرار گرفتن است. در اصطلاح حقوقی به ضرر و زیان ناشی از معاملات، غرر می‌گویند. عقد نیز به معنای توافق میان دو یا چند شخص است که آثاری حقوقی را به دنبال دارد. عقد غرری به عقدی می‌گویند که احتمال ضرر و زیان یکی از طرفین آن وجود دارد. به عبارت دیگر، وضعیت عقد غرری و شرایط تنظیم و امضای آن به گونه‌ای است که باعث ورود ضرر و زیان مالی به طرفین عقد یا یکی از آن‌ها می‌شود. قانونگذار، تمام معاملات غرری را باطل و ممنوع اعلام کرده است. تمام عقودی که به منظور انجام معاملات غرری تنظیم می‌شوند نیز باطل و بی اثر هستند.
قاعده‌ای که غرر در معاملات را نفی می‌کند (قاعده نفی غرر)، یکی از قواعد فقه امامیه است که در نظام حقوقی کشور ما نیز مورد پذیرش قرار می‌گیرد. آشنایی با معاملات غرری تاثیر قابل توجهی در ساماندهی روابط مالی اشخاص و نحوه تنظیم عقود میان آن‌ها دارد. در ادامه این نوشته با معنا و ماهیت عقد غرری بیشتر آشنا می‌شویم.
معنی عقد غرری
غَرَر، یک واژه عربی است و معانی گوناگونی دارد. واژه غرر در لغت نامه دهخدا به هلاکت، خطر و فریب خوردن معنا می‌شود. به صورت کلی می‌توان گفت که غرر از نظر لغوی به معنای هر چیزی است که باعث ایجاد مشکل برای انسان شود و به او آسیب برساند.
قانونگذار در قانون مدنی ، قاعده غرور را پذیرفته است اما تعریف صریحی از غرر ارائه نمی‌دهد. به همین دلیل، ناگزیر هستیم که معنی عقد غرری در اصطلاح حقوقی را مطابق با نظر برخی فقها بررسی کنیم. شهید اول از فقهای مشهور امامیه ، غرر را به معنای چیزی می‌داند که ظاهری نیکو و پسندیده داشته اما باطن آن ناپسند باشد. شیخ انصاری نیز به نقل از امام علی، غرر را به معنای کاری می‌داند که اطمینانی به عدم ضرر آن وجود ندارد.
به صورت کلی می‌توان گفت که غرر در اصطلاح حقوقی و فقهی به معنای حالت و وضعیتی است که باعث ایجاد احتمال ورود ضرر و زیان به یکی از طرفین معاملات می‌شود.
بررسی مختصر عقود معوض و شرایط تعیین عوض در این عقود
همانگونه که گفتیم، عقد به معنای توافق میان دو یا چند شخص است که به منظور ایجاد یک اثر حقوقی تنظیم و امضا می‌شود. عقود با توجه به موضوع آن‌ها می‌توانند مالی یا غیر باشند. عقد مالی به عقدی گفته می‌شود که اثر حقوقی آن، نقل و انتقال مالکیت مال است. عقود مالی در یک دسته بندی کلی به معوض و غیر معوض تقسیم می‌شوند. عقد غیر معوض به عقدی گفته می‌شود که در آن، عوض و بهایی تعیین نمی‌شود. برای مثال، عقد وقف یک عقد غیر معوض است زیرا در این عقد، عوض و بهایی برای عین موقوفه تعیین نخواهد شد.
از سوی دیگر، عقد معوض به عقدی گفته می‌شود که در آن، برای مال انتقال یافته، عوض و بهایی تعیین شده است. برای مثال، عقد اجاره، یک عقد معوض است زیرا در آن برای عین مستاجره، اجاره بها تعیین می‌شود. شرایط و نحوه تنظیم و اجرای عقود معوض باید به گونه‌ای باشد که باعث ورود ضرر و زیان به طرفین آن نشود. معمولاً اشخاص معاملات میان خود را به واسطه تنظیم و امضای عقود معوض انجام می‌دهند. مال مبادله شده و عوض آن باید از شرایط و ویژگی‌های زیر برخوردار باشند:
- در هنگام امضای عقد، موجود باشد؛
- معین باشد ( بین دو یا چند چیز، مردد نباشد)؛
- تسلیم (دادن) و تسلم (گرفتن) مال مورد مبادله شده و عوض آن امکان پذیر باشد؛
- مالکیت مال مبادله شده و بهای آن، متعلق به فروشنده و خریدار باشد؛
- مال مبادله شده و عوض آن، مالیت داشته باشند؛
- مال مبادله شده و عوض آن معلوم باشند. (مجهول و مبهم نباشد).
عقد غرری چیست؟
در قسمت قبلی این نوشته؛ شرایط تعیین عوضین در عقود معوض را بررسی کردیم. عقد معوضی که مال یا عوض تعیین شده در آن از تمام شرایط لازم برخوردار نباشد، باعث ورود ضرر به طرفین این عقود یا یکی از آن‌ها می‌شود. در اصطلاح به عقدی که عوض یا بهای تعیین شده در آن از تمام شرایط فوق الذکر برخوردار نباشند، عقد غرری گفته می‌شود. به عبارت دیگر، معاملات غرری به معنای معاملاتی است که انجام آن باعث ورود ضرر به طرفین یا یکی از آن‌ها می‌شود.
همچنین می‌توان گفت، هر عقد معوضی که به منظور انجام معاملات غرری ایجاد شده نیز یک عقد غرری است. بنابراین در تعریف عقد غرری می‌توان گفت به معنای عقد معوضی است که به منظور انجام معاملات غرری تنظیم و امضا می‌شود.
قانونگذار، معاملات غرری را ممنوع و باطل اعلام می‌کند. بنابراین عقد معوضی که به منظور انجام معاملات غرری تنظیم شده نیز یک عقد غرری و باطل است.
تعریف عقد غرری با ذکر یک مثال
عقد بیع به عقدی گفته می‌شود که برای خرید و فروش اموال منقول و غیر منقول تنظیم شده است. مالی که به واسطه تنظیم قرارداد بیع فروخته می‌شود و همچنین، عوض تعیین شده برای آن باید معین، معلوم و مشخص باشند. در اصطلاح حقوقی به مال فروخته شده و بهای آن، عوضین عقد بیع می‌گویند. نامعین و مبهم بودن عوضین عقد بیع باعث ورود ضرر و زیان به طرفین این عقد یا یکی از آن‌ها می‌شود و به همین دلیل، عقد بیع که عوضین آن، نامعین و مبهم هستند، یک عقد غرری است. عقد بیع غرری نیز باطل و بی اثر خواهد بود.
لازم به ذکر است، تسلیم مال که به واسطه عقد بیع فروخت می‌شود و همچنین تسلیم بهای آن نیز باید امکان پذیر باشد. در صورتی که تسلیم مال فروخته شده یا بهای آن، امکان پذیر نباشد، باعث بطلان عقد بیع خواهد شد زیرا در این صورت عقد بیع، یک عقد غرری است.
موارد عقد غرری
همانگونه که گفتیم، شرایط تنظیم و اجرای عقود غرری به گونه‌ای است که باعث احتمال ورود ضرر و زیان به طرفین این عقود یا یکی از آن‌ها می‌شود. مواردی که باعث غرری شدن عقود می‌شوند، متعدد هستند. در ادامه، مهمترین مواردی که باعث غرری شدن عقود معوض می‌شوند را بررسی می‌کنیم.
عدم اطمینان به امکان تسلیم مال موضوع عقد
به این معنا که تسلیم یکی از عوضین تعیین شده در این عقود امکان پذیر نباشد. برای مثال، نقل و انتقال مالکیت مالی که به واسطه اجرای رای دادگاه توقیف شده است، امکان پذیر نیست و به همین دلیل، عقد معوضی که انتقال دهنده و انتقال گیرنده به منظور نقل و انتقال مال توقیف شده تنظیم کرده‌اند، غرری و باطل است.
مال موضوع عقد، موجود نباشد
یعنی یکی از عوضین عقد عوض در هنگام امضای عقد وجود خارجی نداشته و احتمال ایجاد آن نیز بسیار کم باشد. برای مثال، عین مستاجره در هنگام امضای عقد اجاره باید وجود خارجی داشته باشد. به همین دلیل، عقدی که به منظور اجاره قطعه زمینی تنظیم می‌شود که وجود خارجی ندارد، غرری و باطل است.
جهل به کمیت یا کیفیت مال موضوع عقد
به تعداد، میزان و مقدار عوضین، کمیت گفته می‌شود. معلوم بودن کیفیت نیز به معنای تعیین اوصاف و جنس عوضین است. کمیت و کیفیت عوضین در عقود معاوضی باید معلوم و مشخص باشد. جهل به کمیت و کیفیت عوضین در عقود معاوضی باعث غرری شدن این عقود و بطلان آن‌ها می‌شود. برای مثال، اگر متراژ خانه‌ای که به واسطه عقد بیع فروخته شده، معلوم نباشد باعث خواهد شد که این عقد به علت غرری بودن آن باطل شود.
خدمات گروه حقوقی در خصوص تنظیم عقود معوض
عقود معوض، بخش مهمی از توافق نامه‌های مالی میان اشخاص را تشکیل می‌دهند. مبایعه نامه و اجاره نامه از جمله توافق نامه‌های مالی میان اشخاص هستند که در قالب عقود معوض تنظیم می‌شوند. تنظیم مفاد عقود معوض در حوزه تخصص کارشناسان حقوقی است زیرا این عقود در صورتی معتبر و دارای آثار حقوقی هستند که مطابق با شرایط و ضوابط آمره قانونی تنظیم شده باشند.
گروه رکلا با ارائه خدمات تنظیم قرارداد و مشاوره حقوقی تلفنی به طرفین عقود معوض امکان می‌دهد که این عقود را به صورت تخصصی و با مشورت کارشناسان حقوقی تنظیم کنند.
