ماهیت عقد کفالت چیست + ویژگی عقد کفالت نسبت به کفیل و طرفین این عقد
عقد کفالت یا قرارداد کفالت یکی از عقود مهم و کاربردی در قانون است که اگرچه امروزه به تعدد مورد استفاده اشخاص قرار نمی‌گیرد اما کماکان از مهمترین عقودی است که در مراجع قضایی و دادگاه و به خصوص برای امور کیفری از آن استفاده می‌کنند. درباره عقد کفالت هم در فقه و هم در قانون مدنی توضیحاتی بیان شده است و همچنین درباره آن قواعد و ضوابط مشخصی را نیز در نظر گرفته‌اند. به دلیل تعریف صریح قانون، این عقد را می‌توانیم از جمله عقود معین بدانیم. علاوه براین، این توافق یک عقد عهدی و رضایی و البته رایگان است.
اگر بخواهیم ماهیت عقد کفالت را بررسی کنیم، لازم است ابتدا به معنای لغوی این عقد بپردازیم. کفالت، کلمه‌ای مشتق از کفل است. کفل به معنای عهده دار شدن یا به عهده گرفتن است. این شیوه از توافق در قانون نیز به همین معنا مورد استفاده قرار می‌گیرد. اصطلاحا بیان می‌شود که این عقد نوعی تعهد یا ضمان است. در ادامه این مطلب به صورت اختصاصی درباره ماهیت عقد کفالت و ویژگی‌های منحصر به فرد آن توضیح می‌دهیم.
ماهیت عقد کفالت؟ این عقد چه زمانی کاربرد دارد؟
توضیح دادیم که کفالت یک عقد معین است. معین بودن به این معنی است که عقد مورد نظر در قانون مدنی تعریف شده باشد. ماده 734 قانون مدنی نیز به تعریف کفالت می‌پردازد و در ماده‌های بعدی نیز قواعد و ضوابط مربوط به این عقد را بیان می‌کند. در ماده 734 قانون مدنی آمده است که کفالت توافقی است که به موجب آن، یک شخص در مقابل شخص دیگر، متعهد می‌شود که شخص ثالث را نزد او احضار کند. با یک مثال این رابطه را شرح می‌دهیم:
متداول‌ترین و ساده‌ترین مثالی که می‌توانیم بیان کنیم، استفاده از عقد کفالت در دادرسی‌های قانونی است. برای مثال ممکن است که شما به انجام یک جرم متهم شده باشید یا اینکه این ظن وجود داشته باشد که شما عمل خلافی را انجام داده‌اید اما بررسی پرونده شما کماکان ادامه داشته باشد. در این زمان، دادگاه از شما می‌خواهد که شخصی را معرفی کنید که کفالت شما را به عهده بگیرد. یعنی اینکه متعهد شود که در هر زمانی که نیاز شد، شما را در دادگاه حاضر کند.
در این میان شما نیاز دارید که شخصی که مورد تایید دادگاه باشد، کفالت شما را به عهده بگیرد و متعهد شود که هر زمان که دادگاه الزام کند، شما را در دادگاه احضار خواهد کرد. در این مثال، رابطه و توافقی که میان کفیل و دادگاه برقرار می‌شود را عقد کفالت می‌نامند.
البته این امکان نیز وجود دارد که تحت شرایط خاصی کفیل نیز توسط شخص دیگری به کفالت گرفته شود. یعنی اینکه شخص دیگر، کفیل کفیل شود. این حالت در ماده 738 قانون مدنی پیش بینی شده است.
ارکان عقد کفالت چه چیزهایی هستند؟
ماده 734 قانون مدنی توضیح می‌دهد شخصی که متعهد است شخص ثالث را در مکانی حاضر کند، کفیل نامیده می‌شود. در مقابل، طرف دیگر این عقد، مکفول له خواهد بود و شخص ثالث نیز مکفول نامیده می‌شود. طرفین عقد کفالت در واقع کفیل و مکفول له هستند و آن‌ها این عقد را امضا می‌کنند. ماده 735 قانون مدنی نیز تاکید می‌کند که برای انجام این عقد، رضایت کفیل و مکفول له لازم است.
با اینکه طرفین عقد کفالت دو شخص هستند، اما برای انجام شدن این توافق، به یک رابطه دیگر میان اشخاص نیاز است که به واسطه آن لازم باشد که از کفالت استفاده شود. به همین دلیل است که عقد کفالت در قانون مدنی را یک عقد تبعی می‌نامند. زیرا این عقد به واسطه دیونی که میان مکفول و مکفول له برقرار است، برقرار می‌شود.
عقد کفالت لازم است یا جایز؟
جایز یا لازم بودن عقود و اوصاف و ویژگی‌های مربوط به آن‌ها از مهمترین و کاربردی‌ترین اطلاعاتی است که لازم است پیش از استفاده از عقود مختلف، درباره آن‌ها اطلاعاتی داشته باشید. پاسخ به این سوال که عقد کفالت لازم است یا جایز می‌تواند شما را نسبت به حقوقی که دارید آگاه کند.
در پاسخ به این سوال، باید توضیح دهیم که جایز یا لازم بودن عقد کفالت نسبت به کفیل و مکفول له متفاوت خواهد بود. عقد کفالت نسبت به کفیل لازم است. یعنی شخصی که کفالت شخص ثالثی را به عهده می‌گیرد ملزم است که به تمام تعهدات خود عمل کند و در زمان و مکانی که معین شده است، مکفول را حاضر کند. لازم به ذکر است که عدم انجام این کار نیز برای او خسارت و زیان به همراه خواهد داشت.
دقیقا برعکس شرایطی که در عقد کفالت نسبت به کفیل برقرار است، عقد کفالت نسبت به مکفول له جایز خواهد بود. یعنی اینکه مکفول له می‌تواند با خواست خود این توافق را برهم بزند. البته این مورد نیز ممکن است که کفیل از این تعهد به واسطه شرط دیگری بری شود.
تفاوت کفالت با ضمان
توضیح می‌دهند که کفالت نوعی به عهده گرفتن مسئولیت است. یعنی اینکه مسئولیت حاضر کردن شخصی را به عهده بگیرید. در مواقعی این تعهد را نوعی ضمانت نیز می‌نامند. اگرچه ضمانت و کفالت از نظر حقوقی با یکدیگر متفاوت هستند و باید به خاطر داشته باشیم که از این عقود در جایگاه مناسب آن‌ها استفاده کنیم.
در عقد ضمانت، ضامن برای پرداخت دیون تعهد دارد. یعنی متعهد می‌شود که در صورت پرداخت نشدن بدهی یا دیون، آن میزان بدهی را پرداخت کند اما در کفالت، تعهد بر نفس یا کفالت بر تن است. کفیل متعهد است که شخص را در محلی که مورد نظر مکفول له است حاضر کند. البته اگر مکفول به تبعیت از کفیل در جایگاه مقرر حاضر نشود، در نهایت کفیل ملزم خواهد شد که دیون او را پرداخت کند یا مسئولیت امور را به عهده بگیرد اما به طور کلی، تعهد در کفالت صرفا در احضار کردن شخص است.
با اینکه عقد ضمانت در امور مدنی کاربرد زیادی دارد، کفالت چندان در روابط میان اشخاص حقیقی استفاده نمی‌شود. البته کفالت از نظر جزایی، یکی از قرارهای تامینی موضوع ماده 217 قانون آیین دادرسی کیفری است.
آگاهی از مقدار و میزان دیون و همچنین آگاهی از صحت اتهام!
آیا لازم است که کفیل از میزان دیونی که به عهده مکفول است آگاه باشد؟ یا اینکه آیا لازم است که کفیل مطمئن باشد که مکفول جرمی را انجام داده است؟
نکته بسیار مهمی که باید در این عقد به آن توجه کنیم، این است که در ماده 736 قانون مدنی توضیح می‌دهد که اگر کفیل از میزان دیون یا اثبات حق به عهده مکفول، آگاه و مطمئن نباشد، باز هم انجام این عقد صحیح است. یعنی اینکه آگاهی و اطمینان از حقی که به عهده مکفول است، از شروط صحت این توافق نیست. در این میان تنها شرط لازم این است که کفیل از طرح دعوی مکفول له آگاه باشد. در واقع طرح دعوی مکفول له برای انجام این عقد کفایت می‌کند. هرچند که مکفول ادعا کند که حقی بر گردن او نیست و منکر دعوی مکفول له باشد.
ماده 736 قانون مدنی به زبان ساده توضیح می‌دهد که لازم نیست شما مطمئن باشید که مکفول واقعا اتهامی را انجام داده است و باید به دادگاه احضار شود. همین که دادگاه او را ملزم کند که در دسترس باشد، کفایت می‌کند و شما با تبعیت از این رابطه، می‌توانید کفالت مکفول را به عهده بگیرید و متعهد شوید که او را در زمان مقرر در مکان مورد نظر حاضر می‌کنید.
ماده 736 قانون مدنی به زبان ساده توضیح می‌دهد که لازم نیست شما حتما مطمئن باشید که مکفول واقعا اتهامی را انجام داده است و باید به دادگاه احضار شود. همین که دادگاه او را ملزم کند که در دسترس باشد، کفایت می‌کند و شما با استناد به این مساله، می‌توانید کفالت مکفول را به عهده بگیرید و متعهد شوید که او را در زمان مقرر در مکان مورد نظر حاضر می‌کنید.
مکان احضار از ارکان عقد کفالت
مکانی که برای احضار مکفول در نظر گرفته می‌شود بسیار اهمیت دارد. نیاز است که مشخص شود کفیل باید در چه مکانی مکفول را احضار کند. این مکان باید به صراحت مشخص شود. ماده 742 قانون مدنی توضیح می‌دهد که اگر در عقد کفالت مشخص نشده باشد که در چه مکانی باید مکفول را حاضر کنید، می‌توانید محل انعقاد عقد را به عنوان مکان احضار در نظر بگیرید. البته لازم به ذکر است که براساس موضوع توافق، ممکن است تفاوت‌هایی وجود داشته باشد. برای مثال اگر شرط بر این باشد که حاضر کردن مکفول صرفا یکبار نباشد، کفیل ملزم است که هر چند بار که درخواست شود، مکفول را در محل مورد نظر حاضر کند و صرفا با یکبار احضار تعهد او به پایان نمی‌رسد.
یک نکته مهم دیگر که باید به آن توجه کرد، مساله‌ای است که در ماده 744 قانون مدنی بیان می‌شود. این ماده اینطور توضیح می‌دهد که اگر کفیل، مکفول را خارج از زمان یا مکان حاضر کند یا اگر برخلاف شروطی که معین شده است، مکفول را به شیوه دیگری حاضر کند، مکفول له می‌تواند نپذیرد و این احضار را قبول نکند. بنابراین، با این احضار، کفیل از این عقد بری نمی‌شود اما اگر مکفول له بپذیرد و احضار را قبول کند، کفیل بری می‌شود. نکته دیگر این است که مکفول له نیز باید مطابق با نوع عقد، درخواست تسلیم کند. برای مثال اگر برای تسلیم و احضار مکفول زمان مشخصی در نظر گرفته شده باشد و مکفول له زودتر از موعد درخواست احضار کند، کفیل می‌تواند درخواست او را اجابت نکند.
یک نکته مهم دیگر که باید به آن توجه کرد، مساله‌ای است که در ماده 744 قانون مدنی بیان شده است. این ماده اینطور توضیح می‌دهد که اگر کفیل، مکفول را خارج از زمان یا مکان حاضر کند یا اگر برخلاف شروطی که معین شده است، به شیوه دیگری مکفول را حاضر کند، مکفول له می‌تواند نپذیرد و این احضار را قبول نکند.
پیشنهاد ما
چه نیاز به تنظیم قرارداد داشته باشید و چه بخواهید از خدمات مشاوره حقوقی تلفنی بهره ببرید، تیم حقوقی رکلا با تخصص در تنظیم انواع عقود در کنار شما است. شما می‌توانید سوالات حقوقی خود را با مشاوران متخصص در میان بگذارید و با آگاهی حقوقی برای انجام معاملات و تعهدات خود اقدام کنید.